Portal

Ιωάννα Ρούγα

Η ρητορική μίσους που εμπεριέχει ο δημόσιος (και ενίοτε προπαγανδιστικός) Λόγος ενθαρρύνει το κοινό να προκαλέσει βλάβη, ή να υιοθετήσει μια ανεκτική στάση απέναντι σε πρακτικές που έχουν ως αποτέλεσμα την πρόκληση βλάβης, σε συγκεκριμένες ομάδες ατόμων.

Η ομάδα - αποδέκτης της ρητορικής αυτής («εμείς») που γίνεται το υποκείμενο άσκησης βίας στρέφεται κατά της εξω-ομάδας («αυτοί»), που αποτελεί τον στόχο και αντικείμενο του μίσους.

Ωστόσο μπορεί και η ίδια η ομάδα να στραφεί κατά του εαυτού της ή των μεμονωμένων μελών που την απαρτίζουν, όπως συμβαίνει σε αιρέσεις που προάγουν τον αυτοτραυματισμό ή την αυτοκτονία.

Αν και οι άμεσες προτροπές σε βία είναι σπάνιες, υπάρχουν κάποια στοιχεία που μας διευκολύνουν να αναγνωρίσουμε πότε ο δημόσιος Λόγος μπορεί να οδηγήσει ανθρώπους σε βίαιες συμπεριφορές.

 Ψυχολόγοι που ανέλυσαν τις ομιλίες ηγετών όπως του Χίτλερ και του Γκάντι ως προς το συναισθηματικό τους περιεχόμενο, μέτρησαν τη συχνότητα και ένταση συναισθημάτων όπως του φόβου, της χαράς, της λύπης κ.ά. Ύστερα εξέτασαν το κατά πόσο τα επίπεδα των συναισθημάτων σε έναν συγκεκριμένο Λόγο μαρτυρούσαν το αν ο Λόγος αυτός προηγήθηκε πράξεων βίας ή όχι.
Ανακάλυψαν ότι ένας συνδυασμός των παρακάτω συναισθημάτων θα μπορούσε να οδηγήσει σε βία:

• Θυμός: Ο ομιλητής δίνει στο κοινό τους λόγους για τους οποίους πρέπει να είναι θυμωμένος, επισημαίνοντας συχνά ποιος πρέπει να θεωρηθεί υπεύθυνος για αυτόν τον θυμό. Επιδιώκει δηλαδή να προκαλέσει ένα αρνητικό συναίσθημα, που από μόνο του δημιουργεί την επιθυμία για εκδίκηση ως μέσο για την αποκατάσταση της δικαιοσύνης, όπως την αντιλαμβάνεται υποκειμενικά η ομάδα χάρη στον ομιλητή-ηγέτη. Φυσικά, οι ευθύνες για την πρόκληση αυτού του έντονου και αρνητικού συναισθήματος μεταφέρονται στην εξω-ομάδα.
  
  
• Περιφρόνηση: Η εξω-ομάδα θεωρείται κατώτερη από την ομάδα, και ως εκ τούτου δεν αξίζει τον σεβασμό.
  
  
• Αηδία: Η εξω-ομάδα περιγράφεται ως τόσο αποκρουστική που δεν αξίζει ακόμη και βασική ανθρωπιστική μεταχείριση. Η αηδία αφαιρεί από την αντίληψη της ομάδας οποιαδήποτε ομοιότητα με την εξω-ομάδα. Η τελευταία αντιμετωπίζεται όχι μόνο ως κάτι αδιάφορο ή κατώτερο, αλλά και ως κάτι τόσο ενοχλητικό και αντίθετο στο φάσμα καλού - κακού, που η ίδια η ύπαρξη αυτής προκαλεί δυσφορία.

Πώς εκφράζονται αυτά τα συναισθήματα;

Οι ομάδες - αντικείμενα της ρητορικής μίσους παρουσιάζονται συχνά από τις ομάδες - υποκείμενα ως στερημένες ιδιοτήτων άρρηκτα συνδεδεμένων με την ανθρώπινη ύπαρξη (π.χ. ενσυναίσθηση, νοημοσύνη, αξίες, ικανότητες, αυτο-έλεγχο), και θεωρούνται κακές και ανήθικες. Πολλές φορές θα χαρακτηριστούν ζωώδεις ή θα γίνει αναφορά σε αυτές με τη χρήση ευφημισμών.
Για κάθε μη-ανθρώπινη, αρνητικά φορτισμένη ιδιότητα «αυτών»,  υπάρχει μια αντίθετη θετική «δική μας». Αυτό εξυπηρετεί το αφήγημα του ήρωα και του αντι-ήρωα, και αποτελεί την βάση πάνω στην οποία δομείται η «ιστορία του μίσους».

Η κατασκευή της «απειλής»

Εγκλήματα παρελθόντος από την εξω-ομάδα κατά της ομάδας χρησιμοποιούνται για να καταστήσουν τους «άλλους» συνώνυμο της απειλής, και κατ’ επέκταση του εχθρού. Σε περιπτώσεις συνεχιζόμενων και διαρκών συγκρούσεων (π.χ. Ισραήλ-Παλαιστίνη) πιθανότατα υπάρχουν παραδείγματα παρελθοντικών εγκλημάτων ή αδικιών και από τις δύο πλευρές.

Η αποτελεσματική προπαγάνδα ελαττώνει ή δικαιολογεί τα σφάλματα της ομάδας, ενώ μεγιστοποιεί τη σημασία των αδικιών των «άλλων».  

Ο «ανταγωνισμός για τον τίτλο του θύματος» ορίζει ως «πραγματικό» θύμα βίας την ομάδα, το «εμείς». Πολύ συχνά μάλιστα κατασκευάζονται αφηγήματα από παρελθοντικές πράξεις της εξω-ομάδας και χρησιμοποιούνται ως αποδιοπομπαίοι τράγοι για τις κακοτυχίες της ομάδας. Με τον ίδιο τρόπο κατηγορούσε και ο Χίτλερ τους Εβραίους για την ήττα της Γερμανίας στον 1^ο Παγκόσμιο Πόλεμο.

Ο αποτελεσματικός προπαγανδιστικός Λόγος μίσους

κάνει τους ανθρώπους να ξεπεράσουν την εσωτερική αντίσταση στην άσκηση βίας και πρόκληση βλάβης σε κάποιον «άλλο».

Αφενός προβάλλεται η πρόκληση βλάβης ως μοναδική επιλογή υπεράσπισης της ομάδας έναντι της απειλής που δέχεται από την εξω-ομάδα, αφετέρου απορρίπτονται αμέσως οι λιγότερο ακραίες επιλογές ως αναποτελεσματικές.

Ταυτόχρονα, οι ομιλητές χρησιμοποιούν ευφημισμούς για τη «βία», δηλαδή πιο ευχάριστους όρους όπως «καθαρισμός» ή «άμυνα» αντί για «δολοφονία». Μπορεί ακόμα να επικαλεστούν την αξία της «Τιμής» για να πείσουν τους ανθρώπους να «μπουν στη μάχη», αφού η μη συμμετοχή θεωρείται ανέντιμη.

Μερικές φορές, τα μέλη της ομάδας ζουν σε μια ψευδαίσθηση του άτρωτου. Δεν μπαίνουν καν στη διαδικασία να εξετάσουν τις πιθανότητες αρνητικών συνεπειών από τις πράξεις τους, επειδή είναι τόσο σίγουροι για το δίκιο της ομάδας τους και τους σκοπούς της. Εάν σχεδιάσουν τη ζωή μετά την άσκηση βίας, είναι καλή μόνο για την ομάδα.

Αντίθετα, εάν «οι άλλοι» παραμείνουν, αποκτήσουν έλεγχο ή εφαρμόσουν τα φερόμενα ως παραπλανητικά σχέδιά τους, το μέλλον φαντάζει απαίσιο και σημαίνει την καταστροφή όλων όσων κρατούσαν την ομάδα ενωμένη, και κατά συνέπεια, της ίδιας της ομάδας.

Αυτά είναι μόνο μερικά στοιχεία του Λόγου μίσους που εντόπισαν, μετά από δεκαετίες έρευνας, κοινωνικοί επιστήμονες και ιστορικοί μελετώντας γενοκτονίες, αιρέσεις, δι-ομαδικές συγκρούσεις και την πρακτική της προπαγάνδας.

Δεν είναι απαραίτητη η παρουσία όλων των παραπάνω σε έναν Λόγο για να  προάγει τη βία. Εξάλλου η πειστικότητα μιας ομιλίας εξαρτάται και από άλλους παράγοντες και μεταβλητές, όπως το χάρισμα του ομιλητή, η δεκτικότητα του κοινού, το μέσο μετάδοσης του μηνύματος και το πλαίσιο στο οποίο αυτό λαμβάνεται και ερμηνεύεται.

Ωστόσο, τα στοιχεία που περιγράφονται είναι προειδοποιητικά σημάδια μιας ομιλίας που έχει σκοπό να προωθήσει και να δικαιολογήσει την πρόκληση βλάβης.
Όλοι οι άνθρωποι μπορούμε να αντισταθούμε στις εκκλήσεις βίας αναγνωρίζοντας αυτά τα μοτίβα, και ιδανικά να αποφύγουμε την επανάληψη ή ανακύκλωση δυσάρεστων έως τραγικών γεγονότων.