Portal

Αγγελική Πιτσόλη

Ως παράγοντες της απόφασης της κατηγορούμενης αναφέρει τους θεούς, την τύχη, τον έρωτα, τη βία και τον πειστικό λόγο. Ο ρήτορας υποστηρίζει ότι ο λόγος δυναστεύει τους πάντες και τα πάντα και προκαλεί συναισθήματα όπως φόβο, λύπη, χαρά, μίσος, φθόνο, αποστροφή, πόνο και πολλά ακόμη.

Με αφορμή τα παραπάνω επιχείρησα να προσεγγίσω και να συγκρίνω το λόγο μίσους που εκφέρεται στο σύγχρονο επικοινωνιακό πεδίο με την πρακτική της ρητορικής τέχνης που ασκούσαν οι αρχαίοι Αθηναίοι της κλασικής περιόδου στο κοινωνικό, πολιτικό και δικαστικό πεδίο. Ασφαλώς πρόκειται για περίπλοκο ζήτημα. Διαφαίνεται, όμως, ότι ο σύγχρονος λόγος μίσους ομοιάζει σε τακτικές, περιεχόμενο, κίνητρα και αποδέκτες με τις πρακτικές των αρχαίων ρητόρων.

Η τέχνη της ρητορικής γεννήθηκε στη Σικελία και γνώρισε ιδιαίτερη άνθηση στην αρχαία Αθήνα του 5^ου και του 4^ου αιώνα π.Χ. μέσα από διάφορες πολιτικές και ιστορικές συνθήκες για τις ελληνικές πόλεις-κράτη. Έκτοτε η ρητορική αποτέλεσε θεμέλιο λίθο της επιμόρφωσης των νέων σε ολόκληρη την εκπολιτισμένη λεκάνη της Μεσογείου.

Ο όρος ρητορική σημαίνει τέχνη του λόγου, δηλαδή η τεχνική της σύνθεσης λόγων, που έχουν τη δύναμη να πείσουν το κοινό. Η ρητορική αναφέρεται στην τέχνη, δηλαδή στο σύνολο των κανόνων που διέπουν τη σύνθεση του λόγου ενώ ο όρος ρητορεία δηλώνει την εφαρμογή της τέχνης, τους λόγους που εκπροσωπούν και τους ίδιους τους ρήτορες. Ο Γοργίας ο Λεοντίνος ήρθε στην αρχαία Αθήνα το 427 π.Χ. και υπήρξε ρήτορας και δάσκαλος ρητορικής σε μαθητές επιφανείς Αθηναίους. Έγινε εισηγητής της ρητορικής τέχνης και πειθούς και κατέληξε ότι η δύναμη του λόγου δε γνωρίζει φραγμούς. Οποιοσδήποτε μπορεί να πετύχει τα πάντα με το λόγο. Παρόλα αυτά αναγνωρίζει ότι η βία είναι ένα απαράδεκτο μέσο χειραγώγησης του κοινού. Σκοπός του ρήτορα είναι η δημαγωγία, ο επηρεασμός του κοινού προς όφελος του.  Η ρητορική ως «πειθούς δημιουργός», δηλαδή ως τεχνική έχει στόχο να πείσει, δεν ενδιαφέρεται να διδάξει τα αληθινά και δίκαια αλλά να εκθέσει τα αληθοφανή, εκείνα που συμφέρουν το ρήτορα.

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη υπάρχουν τριών ειδών ρητορικοί λόγοι. Οι Συμβουλευτικοί λόγοι, δηλαδή πολιτικοί λόγοι που εκφωνούνταν στην Εκκλησία του Δήμου, σχετικά με θέματα κράτους και με σκοπό την προτροπή ή αποτροπή του λαού σε αποφάσεις συμφέροντος. Οι Δικανικοί λόγοι, δηλαδή δικαστικοί λόγοι οι οποίοι αφορούσαν κατηγορίες ή απολογίες και με σκοπό την απόδειξη της ενοχής ή αθωότητας με βάση το νόμο και το αίσθημα δικαίου. Το κυριότερο δικαστήριο του αθηναϊκού κράτους ήταν η «Ηλιαία» που αποτελούνταν από 6000 άντρες Αθηναίους τους «Ηλιασταί». Επειδή ο νόμος όριζε ότι οι «διάδικοι» ήταν υποχρεωμένοι να αγορεύουν αυτοπροσώπως και εάν υπήρχε συνήγορος να δευτερολογεί, οι ενδιαφερόμενοι απευθύνονταν στους «λογογράφους».  Οι λογογράφοι ήταν ρήτορές που έγραφαν επί πληρωμή κείμενα τα οποία ήταν υποχρεωμένοι οι διάδικοι να αποστηθίσουν και να απαγγείλουν στο δικαστήριο.  Οι επαγγελματίες λογογράφοι για να επηρεάσουν τους δικαστές, έπρεπε να γνωρίζουν τους νόμους και την ψυχολογία των λαϊκών δικαστηρίων, ώστε να επηρεάσουν την κοινή γνώμη προς το συμφέρον των πελατών τους. Η τρίτη κατηγορία ήταν οι Επιδεικτικοί ή Πανηγυρικοί λόγοι, που εκφωνούνταν σε εορτές και συγκεντρώσεις και οι οποίοι εγκωμίαζαν ή επίκριναν πράξεις και πρόσωπα του παρόντος με αναδρομές στο παρελθόν και προβλέψεις του μέλλοντος, με πολιτικές σκοπιμότητες.

Ο Αριστοτέλης εντάσσει στα έντεχνα μέσα πειθούς, το ήθος τόσο του ομιλητή όσο και της αντίπαλης πλευράς. Ο Δημοσθένης στο λόγο του «Περί της Ροδίων ελευθερίας» περιγράφει πώς το ήθος του ακροατή αξιοποιείται από τον ομιλητή προκειμένου να ενισχυθεί η πειθώ του λόγου, αφού, όπως και το πάθος, επηρεάζει συναισθηματικά τον ακροατή. Η συνέργεια μεταξύ συναισθηματικής διέγερσης και πειθούς είναι καθιερωμένη στην αρχαία ρητορική. Η πειθώ είναι μια πολύπλοκη, συνεχιζόμενη και διαδραστική διαδικασία, σύμφωνα με την οποία ο αποστολέας και ο δέκτης συνδέονται με σύμβολα, λεκτικά και μη λεκτικά, μέσω των οποίων επιδιώκεται το κοινό να υιοθετήσει μια δεδομένη συμπεριφορά ή στάση ή άποψη έναντι των ήδη διαμορφωμένων αντιλήψεων.

Η Lene Rubinstein υποστηρίζει ότι υπάρχει ο άμεσος και έμμεσος τρόπος πρόκλησης συναισθήματος. Ο άμεσος σχετίζεται με τη γλώσσα και τα συναισθήματα, όπως μίσος, οργή, εχθρικές λέξεις, συναισθήματα θυμού, και ο έμμεσος αφορά προτάσεις που κρύβουν ή υπονοούν αρνητικά μηνύματα. Ο Αριστοτέλης τονίζει ότι η σκληρή κριτική και οι βωμολοχίες δημιουργούν ένα αρνητικό συναισθηματικό πλαίσιο. Αυτό μπορεί να χαρακτηριστεί ως «κακοποιητική γλώσσα». Ο λόγος μίσους εκφράζεται με ηθελημένες προσβολές και εκφράσεις προς τον συνομιλητή. Ως μέσο επίθεσης χρησιμοποιείται και η συκοφαντία. Συνεπώς η συκοφαντία μπορεί να θεωρηθεί ως έμμεσο ανεπίσημο μέσο διέγερσης και εκμετάλλευσης των αρνητικών συναισθημάτων των ανθρώπων, ιδίως του φόβου, της ανασφάλειας και των προκαταλήψεων.

Η ορολογία «μίσους» συναντάται και στην ιατρική ρητορική,  που σκοπό είχε να εκφοβίσει και να επηρεάσει τους Αθηναίους σχετικά με τους κινδύνους που παρουσιάζει ένας φορέας μολυσματικής ασθένειας. Οι ιατρικές μεταφορές μίσους, εκμεταλλεύονται το άγχος, τον πανικό, το φόβο που συνδέεται με τις ασθένειες και δημιουργούν αρνητική διάθεση στο κοινό. Ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι ό φόβος ορίζεται ως ένα οδυνηρό, ταραγμένο συναίσθημα που προκαλείται από την εντύπωση ενός επικείμενου κακού που προκαλεί καταστροφή ή πόνο.

Ο «λόγος μίσους» στην αρχαία Ελλάδα χρησιμοποιείται στην καθημερινή επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων. Η πρακτική της «προσβολής» μπορεί να ξεκινάει από έναν απλό αστεϊσμό μέχρι την προσβολή της τιμής ενός ανθρώπου. Τα «Σκώμματα», από το ρήμα «σκώπτω», που σημαίνει εμπαιγμοί, πειράγματα χωρίς πρόθεση προσβολής, συναντώνται μεταξύ των ανθρώπων στην αρχαία αγορά, το πεδίο που οι Αθηναίοι διαπραγματεύονταν το κοινωνικό τους status και οι προσβολές έπαιζαν μεγάλο ρόλο.  Σκώμματα συναντώνται στις αρχαίες τελετουργίες, στα συμπόσια με τη χρήση χυδαίας γλώσσας, στην αρχαία κωμωδία με χρήση αισχρολογίας και σάτιρας για τη διάπλαση του σώματος, τη σεξουαλικότητα, το φύλο, την οικονομική κατάσταση και την καταγωγή του σατιριζόμενου.

Η τέχνη της προσβολής ήταν βαθιά ριζωμένη στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό και περιλαμβάνονταν στην τέχνη της ρητορικής, η οποία διδάσκονταν στους νέους. Σε αυτό το πεδίο συναντάται η «Διαβολή» και η  «Λοιδορία» με σκοπό τη δυσφήμιση, το χλευασμό και εν γένει τη βιτριολική προσβολή. Οι ρήτορες με τη διαβολή και τη λοιδορία κάνουν κατάχρηση της λεκτικής επικοινωνίας. Η πιο σοβαρή μορφή προσβολής στην κλασική Αθήνα ήταν η «ύβρις», που αφορά την προσβολή της τιμής ενός ανθρώπου. Η ύβρις ήταν κακοήθης και απαγορευόταν, καθώς εθεωρείτο η πιο επιζήμια από όλες τις προσβολές. γιατί απειλούσε τη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος.

Ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι η ύβρις έχει ως σκοπό να προκαλέσει ζημιά και εξευτελισμό στο άτομο που προσβάλλεται και γίνεται για την ευχαρίστηση αυτού που προσβάλλει, με σκοπό να αισθανθεί ανώτερος έναντι του άλλου. Η τακτική αυτή συναντάται στους νέους και πλούσιους γιατί έτσι έδειχναν ανωτερότητα. Αυτός που ατιμάζει κάποιον, το πράττει από προαίρεση και επιλογή και πιστεύει ότι το «άχρηστο» δεν έχει καμία τιμή.

Στην προσβλητική ρητορική το λεξιλόγιο περιλαμβάνει διαβολή, λοιδορία, συκοφαντία, δημόσια κατάχρηση, παρενόχληση, βλασφημία, λασπολογία και προσβολή. Η προσβλητική ρητορική χρησιμοποιείται συνήθως για τους πολίτες που είχαν κατώτερη στρατιωτική απόδοση, που συμμετείχαν σε παράνομες χρηματοοικονομικές δοσοληψίες, εάν οι γονείς τους ήταν ξένοι, ή σκλάβοι,  για ανθρώπους ομοφυλόφιλους, φτωχούς, πόρνες, κατώτερες κοινωνικές τάξεις, για πολίτες που σπατάλησαν την προσωπική οικογενειακή περιουσία τους, που προσβάλαν τους γονείς τους, για παραβίαση θρησκευτικών αρχών, περίεργο ντύσιμο , συμπεριφορά, εμφάνιση και ασυδοσία.

Ο Ronald Barthes, θεωρητικός της γλώσσας και της λογοτεχνίας, αναφέρει ότι ο κόσμος μας είναι απίστευτα γεμάτος από αρχαία ρητορική. Η ρητορική τέχνη διανύει μια πορεία μέσα στους αιώνες και έχει ένα διαχρονικό όριο ασφαλείας, που λέει ότι η ρητορική τέχνη είναι επωφελής μόνο όταν συνδυάζεται με ηθική ακεραιότητα. Πως μπορεί όμως να συνδυαστεί ο λόγος μίσους στο επικοινωνιακό πεδίο, με τα όρια και τις ηθικές διαστάσεις;  Γιατί ο έντεχνος λόγος έχει τη δύναμη να συνθέσει μια εικονική πραγματικότητα, το αντίθετο της αληθούς πραγματικότητας. Με αυτό τον τρόπο η ρητορική μίσους μπορεί να θεωρηθεί τέχνη πειθούς, δημαγωγίας, παραπλάνησης και απάτης.

Στο σύγχρονο επικοινωνιακό πεδίο, ασκείται σαφώς η ρητορική τέχνη, προφορικά και γραπτά, άμεσα και έμμεσα, επώνυμα και ανώνυμα. Ο καταιγισμός προπαγανδιστικών μηνυμάτων διαταράσσει και απειλεί την πνευματική ελευθερία του κάθε ατόμου με σκοπό τη χειραγώγηση του. Η προπαγάνδα, που θα μπορούσε να χαρακτηρίσει κάποιος εξέλιξη της αρχαίας ρητορικής τέχνης, αποτελεί ταυτόχρονα και μια επιστημονική τεχνική σε συνάρτηση με την επιστήμη της ψυχολογίας και της κοινωνιολογίας, και είναι επικίνδυνη. 

Ο λόγος μίσους που εκφέρεται στο σύγχρονο επικοινωνιακό πεδίο χρησιμοποιεί κάθε διαθέσιμο μέσο και εργαλείο, όπως γραπτό και προφορικό λόγο, ήχο, εικόνα, διαδίκτυο, social media, για να πείσει και να προκαλέσει εχθρικό κλίμα προς τα υποκείμενα που βάζει στόχο, όπως γυναίκες, ομάδες όμοιου σεξουαλικού προσανατολισμού, πολιτικά πρόσωπα και κόμματα, θρησκευτικές ομάδες ή θρησκείες και άλλους.  

Σύμφωνα με όλα τα παραπάνω, ο λόγος μίσους στο σύγχρονο επικοινωνιακό πεδίο φέρει ομοιότητες με την αρχαία ρητορική τέχνη, καθώς ασκείται σε πολιτικό, δικαστικό, κοινωνικό και επικοινωνιακό επίπεδο και φέρει δομημένη τεχνική. Η σημερινή κατασκευασμένη προπαγάνδα συναρμολογεί, κόβει, ράβει, διαστρεβλώνει και παριστάνει τα πιθανά ως αληθή ή και απεχθή. Στις περισσότερες περιπτώσεις εκφράζει την άποψη του ομιλητή, και όχι του συνόλου της κοινωνίας και έχει σκοπό τη διέγερση του συναισθήματος και της γνώμης του κοινού. Η αρχαία ρητορεία περιλάμβανε συναισθήματα, μισές αλήθειες, σύμβολα, ηθοποιία, παθοποιία, τρόπους και τεχνικές που απαντώνται μέχρι σήμερα με σκοπό τον φανατισμό του πλήθους, τη δημιουργία κλίματος εχθρικής γνώμης ακόμα και πλύσης εγκεφάλου.

Από την άλλη μεριά ο ίδιος ο αναγνώστης και ακροατής, όταν συναντάει λόγο μίσους στο διαδίκτυο και τα μέσα μαζικής επικοινωνίας, έχει την ελευθερία να φιλτράρει την πληροφορία, να αποστασιοποιείται, να διασταυρώνει και κατόπιν να καταλήγει στην τελική του άποψη, η οποία πρέπει να στέκει ανεπηρέαστη και ανεξάρτητη από προπαγανδιστικές τακτικές. Επειδή κάποιος γράφει μια προσωπική άποψη μίσους ή πληρώνεται για να γράφει και να ασκεί συστηματική αρνητική κριτική προς άλλους, σημαίνει ότι έχει δίκιο;

Η «ισηγορία», δηλαδή η ισότητα στο δικαίωμα του λόγου, ήταν και είναι βασικό χαρακτηριστικό του δημοκρατικού πολιτεύματος, το οποίο δίνει αφενός μεν το δικαίωμα στους προπαγανδιστές μίσους να επιτελούν τους σκοπούς τους, αφετέρου δε στο κοινό να απαντά και να απορρίπτει κάθε πράξη μίσους, λεκτικής βίας και φανατισμού. Το παρήγορο που μπορεί να λειτουργήσει παραδειγματικά είναι πως στην κλασική Αθήνα, οι κωμικοί και τραγικοί χαρακτήρες του αττικού δράματος, αμφισβητούν τα παραπλανητικά τεχνάσματα της ρητορικής τέχνης και δυσπιστούν στο λόγο.

Καθώς ο άνθρωπος τείνει να είναι ανυπεράσπιστος απέναντι στο λόγο, θα πρέπει να υιοθετήσει μια αυστηρότερη τακτική άμυνας και αξιολόγησης των όσων ακούει και διαβάζει. O Πλάτωνας ήταν πολέμιος της ρητορικής τέχνης, γιατί θεωρούσε ότι αποτελεί ένα όργανο απάτης, χωρίς ηθικούς φραγμούς. Ο αναγνώστης και ακροατής όμως που οφείλει να ενημερώνεται καθημερινά για τα όσα συμβαίνουν στην κοινωνία, θα πρέπει να επιλέγει με ποιοτικά κριτήρια τις πηγές ενημέρωσης του, να αξιολογεί αυστηρά το περιεχόμενο της, και να αμφισβητεί τυχόν προπαγανδιστικές πρακτικές μίσους, διακρίνοντας την αλήθεια. 

Πηγή εικόνας: https://cityculture.gr/gorgias-o-leontinos-o-logos-dynastis-megas-estin-raftopoulos/

Πηγές:

Deborah Kamen, Insults in Classical Athens, London: The University of Wisconsin Press, 2020.

Andreas Serafim, Feel between the lines: Emotion, language and persuasion in Attic forensic oratory, in Sophia Papaioannou, Andreas Serafim and Kyriakos Demetriou(eds.). The Ancient Art of Persuasion across Genres and Topics, Leiden and Boston: Brill, 2019

Andreas Serafim, Attic Oratory and Performance, London: Routledge, 2017.

Χρυσάνθη Τσίτσιου-Χελιδόνη, Ρητορεία και ρητορική στην αρχαιότητα : https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/encyclopedia/rhetoric/index.html