Portal

Γεωργία Μοσχονά

Η ελληνική κοινωνία έχει δείξει τα “χρώματά” της όσον αφορά το προσφυγικό. Υπάρχουν χιλιάδες φωνές ανθρώπων που προσπαθούν να ενωθούν με αυτές των θυμάτων της προσφυγιάς, να σταθούν δίπλα στον πόνο και απέναντι από τη μισαλλοδοξία.

Υπάρχουν όμως και αυτές που προσπαθούν να “πνίξουν” την αλληλεγγύη στα ίδια νερά που έχασαν τη ζωή τους πολλοί πρόσφυγες. Τοξικές συμπεριφορές που δυστυχώς ακόμη και τώρα, πολλές φορές, “ακούγονται" πιο δυνατά και από αυτές του πόνου.

Τέτοια παραδείγματα έχει πολλά να επιδείξει η ελληνική κοινωνία. 20, 30 ή 50 “αγανακτισμένοι” πολίτες, ξεχύνονταν στους δρόμους για την εμπόδιση λεωφορείων που μετέφεραν πρόσφυγες και μετανάστες, που έρχονταν με σκοπό να εγκατασταθούν σε δομές στην ενδοχώρα. Barbeque από ακροδεξιά στοιχεία κρυμμένα πίσω από τη μάσκα του “πατριώτη”, δίπλα σε δομές. Δειλοί και θρασείς έκαναν επιθέσεις σε προσφυγόπουλα που πήγαιναν σχολείο και κουβαλούσαν μια ελπίδα να καταφέρουν όπως και παιδιά από το… Μπανγκλαντές ή το Πακιστάν να σηκώσουν την ελληνική σημαία. Αυτό και σαν σκέψη ακόμη, ενόχλησε. Γιατί πολλοί ξεχνούν πως και οι πρόσφυγες είναι άνθρωποι, είναι ψυχές που ζητούν βοήθεια.

Καθώς οι φωνές μίσους εναντίον των μεταναστών και προσφύγων θεριεύουν, οι ομάδες που τάσσονται υπέρ των προσφύγων και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων προσπαθούν να πνίξουν το μίσος και να κάνουν κάτι ουσιαστικό για την αντιμετώπιση του αντι-μεταναστευτικού σχολιασμού. Γιατί όπως είπε ο σπουδαίος Μάνος Χατζηδάκις: "Όταν συνηθίζεις το τέρας, αρχίζεις να του μοιάζεις”.

Ο Βασίλης Γραμμένος, ψυχολόγος και επιστημονικά υπεύθυνος δομής ανήλικων προσφύγων, μιλά για τον λόγο μίσους στην ελληνική κοινωνία και την ένταξη των προσφύγων σε αυτή. Αναλύει την επίδραση του ρατσιστικού λόγου στην ψυχή των βασανισμένων ανθρώπων, ενώ παράλληλα εξηγεί γιατί είναι πιο εύκολο να διακρίνουμε τον ρατσισμό στους άλλους ανθρώπους και όχι στον ίδιο μας τον εαυτό.

Πώς αντιμετωπίζεται ο λόγος μίσους σε μια στείρα κοινωνία, όπως αυτή της Ελλάδας, μια κοινωνία που δε δέχεται εύκολα το διαφορετικό;

Ο λόγος μίσους δυστυχώς βρίσκει πολλές σύμφωνες φωνές. Και ενισχύεται και γίνεται όλο και πιο δυνατός αρκετές φορές. Το πώς θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί είναι πολύ ιδεατό. Δεν υπάρχει κάποια μαγική συνταγή. Ιδανικά αυτό “θεραπεύεται” όταν έρθουν οι άνθρωποι πιο κοντά και γνωρίσουν το διαφορετικό, το οποίο ουσιαστικά δεν είναι τόσο διαφορετικό. Η ρατσιστική συμπεριφορά είναι για εμάς ίσως είναι μία άμυνα, ένα τείχος, που έχουμε υψώσει από το φόβο στο άγνωστο. Οπότε το άγνωστο, το βαφτίζουμε διαφορετικό για να μπορούμε να το οριοθετήσουμε, να το προσδιορίσουμε, να μπορέσουμε ίσως να το εξηγήσουμε σε κάποιο βαθμό και να προστατεύσουμε τα “κεκτημένα” μας, που υποθέτουμε ότι κινδυνεύουν. Και αυτή η άμυνα, αυτός ο φόβος, η μεταχείριση, για τους ανθρώπους που ζουν τον ρατσισμό είναι σαν μια ζωντανή κόλαση.

Ένα πολύ σημαντικό κομμάτι αυτού που πρέπει να κάνουμε, είναι να υποστηρίξουμε τις ομάδες που βάλλονται. Χρειάζεται οπωσδήποτε ενδυνάμωση, δε γίνεται απλά να περιμένουμε η μία πλευρά που “πολεμάει” και μισεί το διαφορετικό ξαφνικά να το αγκαλιάσει ή να το αγαπήσει. Γενικά υπάρχει κοινωνικά η τάση για πόλωση, η οποία λειτουργεί ως ένα συστημικό εργαλείο. Το “διαίρει και βασίλευε”πάντα υπήρχε, είναι μια πάγια τεχνική ανθρώπων που προσπαθούν να εκμεταλλευτούν καταστάσεις. Ακόμα πιο ιδανικά, εκεί είναι που πρέπει να στοχεύσουμε, να αλλάξουν είτε τα πρόσωπα είτε η φιλοσοφία στα κέντρα λήψης πολιτικών αποφάσεων. Στην Ευρώπη δυστυχώς παρατηρείται ραγδαία άνοδος των ακραίων δεξιών κομμάτων και πολιτικών και η Ελλάδα δεν ξεφεύγει από αυτό έχοντας μία κυβέρνηση που κρύβει στους κόλπους της ακροδεξιά στοιχεία πράγμα που μεταφράζεται και στον τρόπο που αντιμετωπίζει ευάλωτες ομάδες όπως είναι και οι πρόσφυγες. 

Πώς επιδρά στην ψυχή των προσφύγων ο ρατσισμός, τι είναι αυτό που πρέπει να αλλάξει;

Για όλες τις πληθυσμιακές ομάδες ο ρατσισμός επιδρά, λιγότερο ή περισσότερο, με τον ίδιο τρόπο στην ψυχή τους. Ειδικά όμως σε πληθυσμούς όπως τα ασυνόδευτα παιδιά, τα οποία είναι εξ ‘ορισμού μόνα τους και έχουν πλήρη απουσία υποστηρικτικού πλαισίου, η βίωση τέτοιων συμπεριφορών είναι πιο έντονη, πολύ πιο οδυνηρή, πολύ επίπονη. Όταν υπάρχει η λεγόμενη πυρηνική οικογένεια που λειτουργεί ως ισχυρό υποστηρικτικό πλαίσιο που λειτουργεί ως «ανάχωμα» και βοηθάει το άτομο να κρατηθεί και  να μοιραστεί τα προβλήματα σου και εν κατακλείδι να βιώσει αυτά που συμβαίνουν πιο ήπια. 

Στη δομή που εργάζομαι, τα παιδιά που μένουν, έχουν βιώσει ευτυχώς πολύ λιγότερα ρατσιστικά περιστατικά και σαφώς πιο διαχειρίσιμα. Επειδή τα παιδιά που μένουν στην δομή είναι ασυνόδευτα και οι ηλικίες είναι τέτοιες, δεν έχουν απεριόριστες χρονικά εξόδους. Δεν είμαστε κλειστή δομή, αλλά υπάρχει έλεγχος όσον αφορά τα παιδιά και τις δραστηριότητες τους με γνώμονα πάντα την προστασία τους. 

Αρκετά από τα παιδιά που έρχονται ως ασυνόδευτα, δεν είναι για να μείνουν  στην Ελλάδα, οπότε με το βλέμμα στο αύριο και στο ταξίδι στο εξωτερικό, δεν επενδύουν πολύ στην τοπική κοινωνία και στους ανθρώπους. Πολύ γρήγορα ψάχνουν κοινωνικά δίκτυα από τη χώρα τους, ανθρώπους “δικούς τους”, οπότε είναι περιορισμένη η αλληλεπίδραση τους με τον ημεδαπό πληθυσμό. Επίσης, αυτή την περίοδο τα φαινόμενα ακροδεξιών/ρατσιστών έχουν μειωθεί πάρα πολύ ευτυχώς (ως άμεση απόρροια της καταδίκης της Χρυσής Αυγής) οπότε κάνει ακόμα πιο σπάνια περιστατικά ρατσιστικών συμπεριφορών με στόχο τα ασυνόδευτα ανήλικα που διαμένουν στον ξενώνα μας. Αυτό φυσικά δεν σημαίνει πως δεν υπάρχει ρατσισμός ή πως για παράδειγμα άνθρωποι μεγαλύτερης ηλικίας, δεν βιώνουν περισσότερο τον ρατσισμό καθώς προσπαθούν να βρουν δουλειά να επιβιώσουν και να ενταχθούν στην κοινωνία.

Πόσο εύκολη είναι η ένταξη των προσφύγων στην κοινωνία;

Αυτό είναι ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο και πρόβλημα. Η προσφυγιά είναι η νέα μας πραγματικότητα καθώς έχουμε μπει ήδη σε μια άλλη εποχή. Δύο πράγματα κρίνω ως τα πιο σημαντικά σε σχέση με την ομαλή ένταξη, που έχουν και τη μεγαλύτερη επίδραση. Είναι η κουλτούρα της χώρας υποδοχής και η κουλτούρα των προσφύγων που μετακινούνται σε μία χώρα. Υπάρχει πολλές φορές πολιτισμικό και θρησκευτικό χάσμα, πέραν από το ατομικές διαφορές του καθενός φυσικά. Ακόμα και σε προηγμένα κράτη με φοβερές υποδομές υπάρχουν κοινωνικές διεργασίες, ζυμώσεις που δεν τις γνωρίζουμε, δεν τις βλέπουμε αλλά παίζουν κομβικό ρόλο στην ενταξιακή πορεία των προσφύγων. Δεν υπάρχει η πραγματική ενσωμάτωση στις περισσότερες κοινωνίες, αυτή που στην πραγματικότητα επιθυμούμε. Μιλάμε όχι μόνο πολλές φορές για συνάντηση δύο απλά διαφορετικών πολιτισμών, αλλά για την συνάντηση διαφορετικών κόσμων. Τα προσφυγικά κύματα θέλουν ιδιαίτερη μεταχείριση και διαχείριση καθώς η είσοδος ενός διαφορετικού πολιτισμού σε μία κοινωνία αρχικά την απορρυθμίζει και πρέπει να παρθούν όλα τα απαραίτητα μέτρα για να γίνει ομαλά η ένταξη και να αποφευχθούν περιστατικά ρατσισμού, περιθωριοποίησης και απομόνωσης.

Αλλάζει εύκολα όμως μια κουλτούρα; 

Όσον αφορά το θέμα της ενσωμάτωσης και της συνάντησης των δύο πολιτισμών δεν νομίζω πως πρόθεση κανενός ειδικού είναι η αλλαγή της κουλτούρα κανενός. Δεν περιμένω αυτό που λέμε ο τάδε πρόσφυγας, να έρθει εδώ και να αλλάξει την κουλτούρα του και να οικειοποιηθεί της κουλτούρας της χώρας που πλέον βρίσκεται. Εννοείται ότι είναι αναφαίρετο δικαίωμα η διατήρηση της κουλτούρας του καθενός. Αυτό που πρέπει να αλλάξει είναι να καταφέρουμε να υπάρχει αλληλοσεβασμός για να επιτευχθεί η συνύπαρξη μεταξύ των λαών και να εστιάσουμε στα σημεία που οι διαφορετικοί πολιτισμοί μπορούν να χτίσουν γέφυρες.

Γιατί μπορούμε να διακρίνουμε το ρατσισμό στους άλλους και όχι σε μας;

Οι άνθρωποι, έχουμε την ανάγκη να διατηρούμε μια θετική αυτοεικόνα, να νιώθουμε ότι είμαστε “καλοί.” Ο ρατσιστής είναι πολύ αρνητικά φορτισμένη λέξη στις κοινωνίες μας, οπότε είναι λογικό να μην το δέχεται κάποιος για τον εαυτό του ή να μη θέλει να το δεχτεί. Η ρατσιστική συμπεριφορά στην ουσία της για πολλούς που την χρησιμοποιούν, φαίνεται νόμιμο και φυσικό σχεδόν δικαίωμα οπότε δεν μπορούν νιώσουν αρνητικά για τον εαυτό τους. Όλα αυτά λειτουργούν σαν «οχυρά» με τα οποία αμυνόμαστε ενάντια στον φόβο, την ανασφάλεια. Εξάλλου είναι πάρα πολύ δύσκολο να διακρίνουμε τον εαυτό μας και τα χαρακτηριστικά μας αντικειμενικά, να πάρουμε απόσταση και να δούμε πέρα από την υποκειμενικότητα μας. Έχουμε μία στρεβλή απεικόνιση του ποιοι είμαστε. Πρόκειται δηλαδή για ένα κράμα – αυτό που νομίζουμε πως είμαστε - από αυτό που νομίζουμε, από αυτό που θα θέλαμε, από αυτό που έχουμε εισπράξει από τους άλλους, ένα περίεργο αμάλγαμα από σκέψεις, ιδέες, εμπειρίες και εντυπώσεις.

Στο σχολείο οι ρατσιστικές συμπεριφορές προέρχονται μόνο από παιδιά ή τις συναντάμε και από εκπαιδευτικούς; Πώς αντιμετωπίζονται;

Όντας εργαζόμενος στο κέντρο της Αθήνας το τελευταίο διάστημα, προς έκπληξη μου, δεν αντιμετωπίζουμε συχνά τέτοιες συμπεριφορές προς τα «παιδιά μας». Μία πιθανή εξήγηση είναι ίσως πως στο κέντρο της Αθήνας ή και σε όλη την Αθήνα τα περισσότερα σχολεία έχουν εδώ και χρόνια μικτούς πληθυσμούς. Ήδη δηλαδή, δεν είναι συχνό φαινόμενο να υπάρχουν τάξεις με αμιγώς ελληνικό πληθυσμό. Στην περιφέρεια, είναι πολύ πιο μικρές οι κοινωνίες και ο πρόσφυγας είναι κάτι τελείως ξένο για τους εκεί ανθρώπους. Όταν ξαφνικά σε μια μικρή κοινωνία εμφανίζονται για παράδειγμα πέντε προσφυγοπούλα διαταράσσεται το “οικοσύστημά" πιο εμφατικά καθώς είναι κάτι πολύ πιο ξένο σε σχέση με τα όσα έχουν ζήσει τα προηγούμενα χρόνια. Ευτυχώς τα περιστατικά είναι λίγα με άσχημες συμπεριφορές και νομίζω ότι συνολικά η Ελληνική κοινωνία έχει αγκαλιάσει πολύ τους πρόσφυγες. Ίσως έχει ξεπεράσει κιόλας τις προσδοκίες που είχα όταν ξεκίνησε η προσφυγική κρίση.

Οπότε ευτυχώς δεν έχω να αναφέρω περιστατικά όπου χρειάστηκε να παρέμβουμε ή να υποστηρίξουμε τα παιδιά εξαιτίας κάποιας ρατσιστικής συμπεριφοράς σε σχολικό πλαίσιο. Από την άλλη πιστεύω όμως δυστυχώς πως ο ρατσισμός προέρχεται σχεδόν πάντα από τους γονείς. Τα παιδιά δεν ξέρουν πώς να μισούν, δεν αντιλαμβάνονται το διαφορετικό με τον ίδιο τρόπο που το αντιλαμβανόμαστε εμείς. Το μίσος αυτό το ξεκινάνε πολλές φορές οι γονείς για τους λόγους που είπαμε και πιο πριν. Επίσης δυστυχώς έχω βιώσει και περιστατικά ρατσισμού από εκπαιδευτικούς. Υπάρχουν περιστατικά που έχω βιώσει ως επαγγελματίας, και έπρεπε να έρθω σε επαφή με καθηγητές από τους οποίους συνάντησα κεκαλυμμένο ρατσισμό. 

Είναι μείζονος σημασίας να προλάβουμε και να παρέμβουμε σε τέτοια κακοποιητικά για τα παιδιά περιστατικά. Ο κύκλος της βίας λειτουργεί έτσι που η βία γεννά βία. Και οι πληγές που δημιουργούνται στην παιδική ψυχή μένουν σαν ανοιχτά τραύματα. Η έγκαιρη παρέμβαση και υποστήριξη λοιπόν είναι αναγκαία και όσον αφορά την βοήθεια στο παιδί αλλά και στην παρέμβαση σε όποιον στο σχολικό περιβάλλον συμπεριφέρεται με τέτοιο τρόπο που θέτει σε κίνδυνο τον ψυχολογικό και συναισθηματικό κόσμο του παιδιού.  Όπως λέμε και πολύ συχνά, καλύτερα η πρόληψη από την θεραπεία. Και άλλωστε, τι κόσμος και τι κοινωνία είμαστε αν αδυνατούμε να προστατεύσουμε τα παιδιά;