Portal

Ξένια Σαρατσιώτη

Η γλώσσα χρησιμοποιείται για την πειθώ, για τη διασκέδαση ή αποτελεί μέσο ελέγχου και επιβολής ισχύος σε μία ομάδα. Στην περίπτωση της ρητορικής μίσους ο λόγος χρησιμοποιείται ως εργαλείο επιβολής ή διατήρησης της εξουσίας. Συνήθως βασίζεται σε στερεότυπα σχετικά με περιθωριοποιημένες ομάδες προκειμένου να επηρεάσει τη στάση της κοινωνίας απέναντί τους. Η ρητορική μίσους ενθαρρύνει τη φυλετική και θρησκευτική εχθρότητα (Ehrlich 1973). Συνακόλουθα, αυξάνει την κοινωνική διαφωνία, συνδυαστικά με άλλους παράγοντες, και αποτελεί μία μακροπρόθεσμη απειλή για την κοινωνική ευημερία μίας δημοκρατίας (Shiffrin 1994). Κατ’ αυτόν τον τρόπο εντείνεται ο κοινωνικός αποκλεισμός, διαιωνίζεται η ύπαρξη αποδιοπομπαίων τράγων στα κοινωνικά προβλήματα, μετατρέπεται σε θεσμικό μέσο καταπίεσης και συνεχίζεται ο διχασμός ανάμεσα στο «εμείς» και οι «άλλοι» (McVeigh 2004). Η διάδοση της ρητορικής μίσους είναι ένα φαινόμενο που αναβιώνει σε πολλές ευρωπαϊκές κοινωνίες.

Η πολιτική χρήση της ρητορικής μίσους

Εδώ και πολλά χρόνια έχουμε γίνει μάρτυρες της αύξησης των περιστατικών ρητορικής, ρατσισμού και μισαλλοδοξίας που υιοθετήθηκε μεταξύ άλλων από πολιτικά κόμματα και κινήματα, τα οποία υπό τον μανδύα του κοινοβουλευτισμού επενδύουν σε μία μεγαλύτερη δεξαμενή ψηφοφόρων με ψευδεπίγραφα επιχειρήματα, υπεραπλουστευμένο λόγο με επίκληση στο  συναίσθημα και σε αξίες όπως θρησκεία- πατρίδα- οικογένεια, με στόχο την καλλιέργεια του μίσους και της μισαλλοδοξίας.

Πολλοί, λοιπόν, είναι οι πολιτικοί που χρησιμοποιούν τον λόγο μίσους προκειμένου να προσελκύσουν υποστηρικτές προβάλλοντας τη βία, τη μισαλλοδοξία και τις διακρίσεις. Οι κίνδυνοι που απορρέουν από μία τέτοια κατάσταση είναι έντονοι σε περιόδους οικονομικής κρίσης και μετακίνησης πληθυσμών (Brundage 1993; Healey 2006; MacLean 1994). Δεν χρειάζεται να ανατρέξουμε ούτε στον Μεσαίωνα, ούτε στην περίοδο των Ναζί, ούτε στην αμερικανική ιστορία για να βρούμε παραδείγματα εφαρμογής ρητορικής μίσους και τα μετέπειτα εγκλήματα μίσους. Ανέκαθεν η ρητορική μίσους παρείχε το ιδεολογικό έδαφος για την ανάπτυξη φασιστικών και ρατσιστικών οργανώσεων. Αποτελεί την πεμπτουσία οποιουδήποτε πολιτικού κινήματος που είναι αποφασισμένο να βλάψει ομάδες πολιτών (Kretzmer 2015).

Σε ένα πρόσφατο κείμενό τους οι van Spanje & de Vreese (2015) αναφέρονται στο φαινόμενο της δίωξης των πολιτικών για χρήση ρητορικής μίσους, όπως π.χ. τον Nick Griffin στη Βρετανία και τον Jean-Marie Le Pen στη Γαλλία. Μέσα από αυτή την αναφορά, έρχονται να συνδέσουν τη ρητορική μίσους των πολιτικών με την εκλογική υποστήριξη του κόμματος από το οποίο προέρχονται.

Στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες, φαίνεται ότι οι περισσότεροι πολιτικοί που αντιμετωπίζουν δίωξη για ρητορική μίσους είναι μέλη αντιδημοκρατικών κομμάτων και χωροθετούνται σε μέρη που σχετίζονται με τη μετανάστευση (van Spanje 2011). Πιο συγκεκριμένα, στις σύγχρονες Ευρωπαϊκές δημοκρατίες, η ρητορική μίσους, η προπαγάνδα μίσους, η υποκίνηση μίσους, η άρνηση εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας συνδέονται με την άνοδο κομμάτων και κινημάτων με ακραίες πολιτικές ιδεολογίες (π.χ. Χρυσή Αυγή, Front National, NDP).

Στην εποχή του «ποσοτικού εκδημοκρατισμού» της δημόσιας επικοινωνίας, επιτυγχάνεται μία άνευ προηγουμένου πρόσβαση σε ψηφιακές δημόσιες σφαίρες που ενισχύουν σε μεγάλο βαθμό τις ευκαιρίες συμμετοχής των χρηστών και παρέχουν νέα μέσα για την ενίσχυση του δημοκρατικού λόγου (Shane 2004). Οι πολιτικοί εκμεταλλευόμενοι το νέο βήμα διαλόγου και έκθεσης απόψεων και επεκτείνοντας τις δυνατότητες των νέων διαδικτυακών μέσων για οργάνωση δράσεων και απευθείας μετάδοσής τους, πολλές φορές έχουν βρεθεί αντιμέτωποι με τη δικαιοσύνη ή έχουν βρεθεί στο στόχαστρο θεσμών, πολιτικών ή και της ίδια της κοινωνίας (Frischlich et al. 2021).

Για τα εθνικιστικά, φασιστικά και νεοναζιστικά κόμματα και κινήματα η ρητορική μίσους είναι ένα απαραίτητο συμπλήρωμα στην επιβολή των σχεδίων τους. Ο κατεξοχήν προνομιακός χώρος για άσκηση ρητορικής μίσους είναι το διαδίκτυο και ειδικά τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όπως το Facebook, Twitter και το Instagram. Η ανάρτηση περιεχομένου με προσβλητικά σχόλια που μειώνουν ομάδες ανθρώπων βάσει φυλετικής ή εθνοτικής διαφορετικότητας, θρησκευτικών πεποιθήσεων και κοινωνικής θέσης αποτελεί καθημερινή πρακτική (Tsesis 2009).

Ενδεικτικά παραδείγματα

Χαρακτηριστική είναι η δικαστική υπόθεση Féret κατά Βελγίου, κατά την οποία καταδικάστηκε ο πρόεδρος του βελγικού ακροδεξιού κόμματος Front National για δηλώσεις κατά την περίοδο 1999-2001. Πολλές από τις δηλώσεις της αναφερόμενης περιόδου έγιναν κατά την προεκλογική περίοδο και τα μέσα που χρησιμοποιήθηκαν ήταν φυλλάδια και διαδίκτυο.

Η δικαστική υπόθεση Jean-Marie Le Pen κατά Γαλλίας, κατά την οποία επιβλήθηκε πρόστιμο στον Πρόεδρο του πολιτικού κόμματος Front National της Γαλλίας για υποκίνηση σε διάκριση, μίσος και βία έναντι ομάδας ατόμων με κριτήριο την καταγωγή τους ή την υπαγωγή τους σε ομάδα εξαιτίας της εθνικής καταγωγής, της φυλής ή της θρησκεία τους. Συγκεκριμένα, είχε προβεί σε δηλώσεις κατά των μουσουλμάνων στο πλαίσιο μίας γενικής συζήτησης περί μετανάστευσης και κατάφερε να φέρει σε αντιπαράθεση τους Γάλλους με μία ομάδα με συγκεκριμένες θρησκευτικές πεποιθήσεις, η μεγέθυνση της οποίας δυνητικά ήταν απειλή για την αξιοπρέπεια και την ασφάλεια των Γάλλων.

Προ ημερών ξεκίνησε η δίκη της Marine Le Pen στο Παρίσι, η οποία κατηγορείται για παραβίαση των νόμων περί ρητορικής μίσους όταν δημοσίευσε το 2015 «βίαιες φωτογραφίες» δολοφονιών από τζιχαντιστική ομάδα του Ισλαμικού Κράτους.

Στην Ελλάδα έχουμε την περίπτωση της Χρυσής Αυγής, με την είσοδό της στο Δήμο της Αθήνας και ακολούθως στη Βουλή, παράλληλα με την άνοδο του μεταναστευτικού, το οποίο μετέτρεψε σε σημαία της πολιτικής ατζέντας της. Χρησιμοποίησε αφειδώς απαξιωτικούς χαρακτηρισμούς, ανέπτυξε ρατσιστική ρητορική στον δημόσιο λόγο της, με ξενοφοβικές κορώνες, δίνοντας το βήμα στη μετουσίωση του λόγου σε πράξη με ρατσιστικές επιθέσεις.

Ο Milan Mazurek ήταν βουλευτής του Σλοβακικού Λαϊκού Κόμματος (LSNS), ο οποίος έχασε την έδρα του μετά από την καταδίκη του από το Ανώτατο Δικαστήριο για ρητορική μίσους και του επιβλήθηκε χρηματικό πρόστιμο. Το 2016 είχε συγκρίνει του Ρομά με ζώα σε ραδιοφωνικό σταθμό και τους είχε κατηγορήσει για διάπραξη εγκλημάτων.

Στην Ουγγαρία, ο Viktor Orbán έχει κλιμακώσει την ακροδεξιά, ρατσιστική ρητορική μίσους και έχει επενδύσει σε αυτή προκειμένου να πετύχει την συνεχόμενη επανεκλογή του. Η ρητορική μίσους και οι ξενοφοβικές αναφορές είναι οι κύριοι άξονες της πολιτικής του και των προεκλογικών κάθε φορά δηλώσεών του. Σε αυτά θα πρέπει να προστεθεί πλέον και η ρητορική μίσους κατά της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας, αφού από τον Μάιο του περασμένου έτους οι διεμφυλικοί Ούγγροι πολίτες δεν έχουν το δικαίωμα να περιλαμβάνεται στα επίσημα έγγραφα το φύλο και το όνομά τους όπως διαμορφώνεται κατά τη γέννηση τους αλλά όπως διαμορφώνεται από τη σεξουαλική τους ταυτότητα, μία κίνηση η οποία ενισχύει τις ομοφοβικές διακρίσεις στους χώρους εργασίας, στέγασης κλπ. Τον Οκτώβριο, ο Πρωθυπουργός της Ουγγαρίας χρησιμοποίησε για ακόμα μία φορά λόγο μίσους κατά των ομοφυλόφιλων με αφορμή ένα παιδικό βιβλίο που εκδόθηκε από τη ΛΟΑΤΚΙ κοινότητα και μέσα από τις σελίδες του παρουσιάζονται κλασικά παραμύθια και μύθοι της Ουγγαρίας με πρωταγωνιστές που ανήκουν σε μειονότητες, όπως μέλη των ΛΟΑΤΚΙ, Ρομά, ΑμεΑ.

Στην Ιταλία, ο αντιπρόεδρος της Ιταλικής Κυβέρνησης Matteo Salvini της Lega Nord στηρίχθηκε στη ρητορική μίσους κατά των μεταναστών, των μουσουλμάνων και των ομοφυλοφίλων, αλλά ηττήθηκε στις περιφερειακές εκλογές. Οι τελευταίες δημοσκοπήσεις δείχνουν άνοδο της Lega και αν γίνουν πρόωρες εκλογές δεν θεωρείται απίθανο να σχηματίσει κυβέρνηση.

Στη Μεγάλη Βρετανία, ο Tommy Robinson παλαιότερα μέλος του Βρετανικού UKIP και κατόπιν ιδρυτής της ξενοφοβικής και ακροδεξιάς Αγγλικής Defence League, αποκλείστηκε από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης Facebook, Twitter και Instagram, διότι επανειλημμένα έχει παραβιάσει τους κανόνες για τη ρητορική μίσους.

Στην Δρέσδη, το κίνημα PEGIDA (Patriotic Europeans against theislamization of the West) το 2014 διαδήλωνε κατά του ισλαμισμού, της ανεξέλεγκτης μετανάστευσης, των διεθνών εμπορικών συνθηκών και της περαιτέρω ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης των εθνικών κρατών. Το Facebook ήταν- και παραμένει- η κύρια πλατφόρμα για τη δράση του κινήματος, όπου παρουσιάζει τις πολιτικές απόψεις και οργανώνει τις συλλογικότητες. Αντίστοιχα κινείται και το εθνολαϊκστικό κόμμα AfD που μετακινείται συνεχώς προς τον ακροδεξιό χώρο. Το AfD ιδρύθηκε από καθηγητές οικονομικών, επιχειρηματίες και πρώην μέλη των συντηρητικών και φιλελεύθερων κομμάτων CDU και FDP το 2013. Ήταν κατά κύριο λόγο ένα ευρωσκεπτικιστικό κόμμα επικρίνοντας τις δημοσιονομικές και νομισματικές πολιτικές της γερμανικής κυβέρνησης και των θεσμικών οργάνων της ΕΕ κατά την κρίση του ευρώ (Arzheimer 2015). Το 2018 η γερμανική αστυνομία προσέφυγε στη δικαιοσύνη κατά βουλευτού του AfD σχετικά με ρατσιστική απάντηση σε tweet της αστυνομίας της Κολωνίας που απηύθυνε πρωτοχρονιάτικες ευχές στα αραβικά. Πρόσφατα κυβερνητικά στελέχη έχουν επιρρίψει ευθύνες για την πόλωση στη χώρα στο AfD και υπάρχει η εισήγηση να τεθεί υπό παρακολούθηση από τις υπηρεσίες Πληροφοριών.

Η ρητορική μίσους δεν μπορεί πλέον να αγνοηθεί

Πολλοί είναι αυτοί που την προσομοιάζουν με «έναν ιό» που επιτίθεται στη φιλελεύθερη δημοκρατία. Είναι μια απειλή απέναντι στην κοινωνία που σέβεται τις ελευθερίες και τα δικαιώματα των πολιτών. Κι όμως, ο «ιός» αυτός έχει εισέλθει στην καρδιά της σύγχρονης δημοκρατίας και της πολιτικής. Η ρητορική μίσους δεν μπορεί να συμβαδίσει με τις ευρωπαϊκές αξίες, με τον κοινωνικό πλουραλισμό και με τον υγιή ανταγωνισμό των ιδεών που προάγει τη δημόσια συζήτηση.

Οι ισχυρισμοί ατόμων που επιθυμούν και ζητούν τη βάσανο, την υποβάθμιση, την διάπραξη εγκλήματος κατά συγκεκριμένων ομάδων θα πρέπει με κάποιο τρόπο να μετριαστούν από τον κρατικό μηχανισμό προκειμένου να διατηρηθεί η ειρηνική συνύπαρξη ομάδων που ζουν σε μία πλουραλιστική κοινωνία (Heyman 1998). Ο μετριασμός αυτός δεν έχει να κάνει με την λογοκρισία και τον περιορισμό του δικαιώματος στην ελευθερία του λόγου. Κυρίως συνδέεται με το να τεθούν οι λεπτές γραμμές που διαχωρίσουν το ανεκτό από το μη ανεκτό, την λεκτική προσβολή και την παρότρυνση σε πράξεις βίας. Αυτό εν πολλοίς έχει καλυφθεί ανά τις χώρες είτε με συνταγματικές ρυθμίσεις, είτε με νόμους κρατών ή στην περίπτωση της ΕΕ και την παράνομη ρητορική μίσους στο διαδίκτυο με τον κώδικα δεοντολογίας.

Ο Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ António Guterres, είχε δημοσιεύσει το 2019 ένα καίριο άρθρο με τίτλο ²Να σβήσουμε την πυρκαγιά της ρητορικής μίσους², στο οποίο αναφέρει:

²… η ολοένα και πιο απεχθής ρητορική στοχεύει  όχι μόνο  θρησκευτικές ομάδες, αλλά και  μειονότητες, μετανάστες, πρόσφυγες, γυναίκες και οποιονδήποτε «άλλο». Καθώς η πυρκαγιά του μίσους εξαπλώνεται, ο φανατισμός εκμεταλλεύεται τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Οι νεοναζί και τα κινήματα της λευκής υπεροχής πληθαίνουν. Η εμπρηστική ρητορική γίνεται όπλο για πολιτικό κέρδος.²

Η πολιτική χρήση της ρητορικής μίσους θέτει τις βάσεις για τη βία, υπονομεύει την ειρήνη, τη σταθερότητα και απειλεί ευθέως την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Η αντιμετώπιση της ρητορικής μίσους είτε στο διαδίκτυο, είτε σε οποιοδήποτε άλλο μέσο δεν συνιστά περιορισμό ή απαγόρευση της ελευθερίας του λόγου. Συνιστά σεβασμό στα δικαιώματα και την ελευθερία του άλλου και επίγνωση των ορίων δράσης και λόγου. Εντοπίζοντας και επισημαίνοντας τη ρητορική μίσους, ειδικά στο διαδίκτυο που δρα ως πολλαπλασιαστής ειδήσεων, αντιμετωπίζουμε την αλήθεια, ενισχύουμε το σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα και απενεργοποιούμε μια βραδυφλεγή βόμβα στα θεμέλια των δημοκρατικών αξιών.

Βιβλιογραφία

Arzheimer, K. 2015. The AfD: Finally a successful right-wing populist euroscepticparty for Germany? West European Politics,38 (3), σελ. 535–556, DOI: 10.1080/01402382.2015.1004230

Brundage, W.F., 1993. Lynching in the new South: Georgia and Virginia, 1880-1930 (Vol. 82). University of Illinois Press.

Ehrlich, H. J.  1973, The social psychology of prejudice: a systematic theoretical review and propositional inventory of the American social psychological study of prejudice. Howard J. Ehrlich Wiley. New York.

Frischlich, L. & Schatto-Eckrodt, Τ. B, Svenja & Wintterlin, F. 2021. Roots of Incivility: How Personality, Media Use, and Online Experiences Shape Uncivil Participation. Media and Communication. 9. 195-208. 10.17645/mac.v9i1.3360.

Healey, J. F. 2006. Race, ethnicity, gender, and class: the sociology of group conflict and change. 4th ed. London: Pine Forge Press.

Heyman, S. J. 1998, Righting the Balance: An Inquiry into the Foundations and Limits of Freedom of Expression, 78 B.U. L. Rev. 1275. Available at: https://scholarship.kentlaw.iit.edu/fac_schol/308

Kretzmer, D. 2015, Freedom of Speech and Racism. 8 Cardozo L. Rev. 445 (1986-1987), Available at SSRN: https://ssrn.com/abstract=2666418

MacLean, N. 1994. Behind the Mask of Chivalry: The Making of the Second Ku Klux Klan. New York: Oxford University Press.

McVeigh, R. 2004, Structured Ignorance and Organized Racism in the United States, Social Forces, Volume 82, Issue 3, σελ. 895–936, https://doi.org/10.1353/sof.2004.0047

Shane, P. M. 2004. Democracy online: The prospects for political renewal through the Internet. New York, NY: Psychology Press.

Shiffrin, S. H. 1994. Racist Speech Outsider Jurisprudence and the Meaning of America, 80 Cornell L. Rev. 43 Available at: https://scholarship.law.cornell.edu/clr/vol80/iss1/12

Tsesis, A. 2009. Dignity and speech: The regulation of hate speech in a democracy. Loyola University of Chicago, Faculty Publications & Other Works, Vol. 44, σελ. 497-532.

van Spanje, J. & de Vreese, C. 2015. The good, the bad and the voter: The impact of hate speech prosecution of a politician on electoral support for his party, Party Politics, vol. 21, no. 1, σελ. 115-130. https://doi.org/10.1177/1354068812472553

van Spanje, J., 2011. The Wrong and the Right: A Comparative Analysis of ‘Anti-Immigration’ and ‘Far Right’ Parties. Government and Opposition, 46(3), σελ.293–320.