Portal

Απόστολος Μαυράκης

Η ελευθερία του λόγου αποτελεί αναμφισβήτητα ένα από τα βασικότερα ανθρώπινα δικαιώματα και ένα πολύτιμο «εργαλείο» στα χέρια κάθε ανθρώπου, προκειμένου να υπερασπίζεται τις απόψεις του και την αξιοπρέπειά του. Τί συμβαίνει ωστόσο όταν αυτό το εργαλείο χρησιμοποιείται ως «όπλο»; Πώς γίνεται μία θεμελιώδης ελευθερία να υφίσταται κατάχρηση και να μετουσιώνεται ουσιαστικά σε εχθρό της ίδιας της ελευθερίας, λειτουργώντας παράλληλα εις βάρος άλλων ανθρώπων;

Σε μία εποχή στην οποία κυριαρχεί η επικοινωνία και η διάδοση απόψεων, παρατηρούμε και την ανάλογη αύξηση της πόλωσης και της διχογνωμίας. Τέτοια φαινόμενα γίνονται αντιληπτά από τις συζητήσεις σε χώρους, όπως τα καφενεία αλλά και τις μοντέρνες εκδοχές τους, τα διαδικτυακά «καφενεία» των social media και των blogs. Επίσης, υπάρχει η τάση να διχάζονται οι απόψεις και οι πεποιθήσεις σε «καλές» και «κακές».

Καθένας μας έχει το δικαίωμα να εκφράσει ελεύθερα την άποψή του πάνω σε ένα, επίκαιρο ή μη, θέμα. Ωστόσο, κάποια άτομα θεωρούν ότι έχουν «δικαίωμα» να εκφραστούν με προσβλητικές και απρεπείς εκφράσεις ως προς ένα πρόσωπο, ή ακόμα και μία ομάδα ατόμων. Πολλά άτομα επίσης, τείνουν να κρίνουν μία δήλωση ή ένα έργο (π.χ. ένα τραγούδι) βάσει των χαρακτηριστικών του ενός ατόμου (βιολογικών και κοινωνικών) και όχι βάσει του έργου αυτού καθαυτού.

Κάτι τέτοιο, επαληθεύεται για παράδειγμα με τη περίπτωση της Conchita Wurst. Αν και η ίδια κέρδισε τον διαγωνισμό της Eurovision 2014, δέχτηκε πολλά σεξιστικά και γενικότερα, ρατσιστικού τύπου σχόλια. Ο λόγος; Είναι γένους αρσενικού, παρόλα αυτά με την drag queen περσόνα της συστήνεται ως η Conchita. Πολλά επικριτικά και πικρόχολα σχόλια έγιναν με την απόφασή της να διατηρεί το μούσι, ακόμα και όταν συστήνεται ως γένους θηλυκού. Έτσι, σε συνδυασμό με τα σεξιστικά και ρατσιστικά παραληρήματα, διατυπώθηκε από πολλούς η άποψη πως οι ιθύνοντες της «χάρισαν» τη νίκη, προκειμένου να «περάσει» το μήνυμα του «political correctness» και της αποδοχής της διαφορετικότητας, παραβλέποντας την αντικειμενική κρίση της παρουσίας της στον τελικό.

Όταν λοιπόν κάποιος εφαρμόσει οποιαδήποτε μορφή ρητορικής μίσους εις βάρος ενός ατόμου ή μιας ομάδας ανθρώπων είναι φυσικό και επόμενο να υπάρξουν αντιδράσεις. Υπάρχει όμως ένα ουσιαστικό ηθικό δίλλημα για εκείνους που επιθυμούν να αντιδράσουν: «να απαντήσω σε αυτό το άτομο που εκφέρεται με τέτοιον άσχημο τρόπο ή να το αγνοήσω»;

Όμως εδώ, εγκυμονεί ο κίνδυνος η ρητορική μίσους να αντιμετωπιστεί με «όπλο»... την ίδια τη ρητορική μίσους! Πιο συγκεκριμένα, παρατηρούμε καθημερινά σε διαδικτυακές δημοσιεύσεις (π.χ. στο Facebook) χρήστες να εκφράζουν μίσος απέναντι σε ένα συγκεκριμένο άτομο ή ομάδες ατόμων. Αμέσως, συσσωρεύονται κάτω από αυτό το σχόλιο απαντήσεις χλευαστικές προς το άτομο που εξέφρασε την άποψη, από χρήστες που προηγουμένως είχαν ήδη χλευάσει άλλα άτομα και απόψεις. Αυτό το φαινόμενο συντελεί έναν φαύλο κύκλο, όπου η ρητορική μίσους «θρέφεται».

Το πώς θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ένας... ρήτορας μίσους, χρίζει αρκετά διακριτικού και λεπτού χειρισμού. Αποτελεί μία πολύ δύσκολη περίπτωση, στην οποία πολλές φορές είναι έως και ακατόρθωτο να βρεθεί η χρυσή τομή. Όταν κανείς αντιδρά με τον ίδιο τρόπο, «πληρώνει» δηλαδή με το ίδιο «νόμισμα», τότε μάλλον συμβάλλει στην διαιώνιση του φαύλου κύκλου που αναφέρθηκε παραπάνω. Εάν αντιθέτως, αγνοήσει κανείς τις επιθέσεις αυτό δεν σημαίνει ότι θα σταματήσουν. Μπορεί να μην αλλάξει και τίποτα.  

Συνεπώς, δεν μπορεί κανείς να υποδείξει μια συγκεκριμένη αντιμετώπιση, αφενός γιατί κάθε περίσταση είναι διαφορετική και αφετέρου, επειδή το όλο θέμα ίσως να σχετίζεται κυρίως με το περιβάλλον και την παιδεία κάθε ατόμου. Ένα άτομο το οποίο έχει μεγαλώσει σε ένα περιβάλλον, από το οποίο αφομοίωσε τους εκάστοτε τρόπους εκφοράς μίσους, είναι πολύ πιθανό να μην τους αλλάξει, εφόσον πλέον αποτελούν στοιχείο του χαρακτήρα και της προσωπικότητάς του.

Θα ήταν πολύ όμορφο να ζούσαμε σε μία κοινωνία με περιορισμένες έως και μηδενικές συμπεριφορές μίσους, απέναντι σε άτομα και ομάδες ατόμων, όμως κάτι τέτοιο, φαντάζει -ακόμα- ουτοπικό. Οι αρχές και τα ηθικά όρια κάθε ατόμου, διαφέρουν. Βάσει αυτής της θεώρησης, μία ενδεχομένως ήπια και ψύχραιμη αντιμετώπιση ενός ρατσιστικού, σεξιστικού, μισαλλόδοξου σχολίου, ίσως να οδηγήσει σε μία εποικοδομητική και πιο ώριμη κουβέντα.

Όπως η ίδια η ρητορική μίσους θρέφεται μέσω ανάλογων προσβλητικών και επιθετικών απαντήσεων, έτσι και όσοι την εφαρμόζουν αναμένουν ένα εξίσου προσβλητικό ή επικριτικό σχόλιο στο πρόσωπό τους. Ίσως λοιπόν μία ήρεμη και ισορροπημένη αντιμετώπιση, να προκαλέσει μία τελείως απρόσμενη έκπληξη και προβληματισμό σε αυτά τα άτομα.

Οι ισορροπημένες - μετριασμένες εκφορές του λόγου, ίσως και να αποτελούν την συγκριτικά πιο αποτελεσματική λύση στις περισσότερες περιπτώσεις. Ο λόγος μίσους είναι πιθανό να συνεχίσει να υφίσταται, ενδέχεται όμως μέσω πιο ώριμων και λελογισμένων αντιμετωπίσεων να περιοριστεί ως προς την έκφρασή του. Προφανώς και δεν υποδεικνύεται ως η καταλληλότερη αντιμετώπιση, όμως η άποψη αυτή βασίζεται κυρίως στην «αποτυχία» των άλλων δύο αντιμετωπίσεων να περιορίσουν το μίσος δια του λόγου.

Την παραπάνω αντιμετώπιση, προτείνει και το εγχειρίδιο «Σύνδεσμοι», του Συμβουλίου της Ευρώπης. Το εν λόγω εγχειρίδιο, αφορά την καταπολέμηση της ρητορικής μίσους στο διαδίκτυο μέσα από την εκπαίδευση στα ανθρώπινα δικαιώματα. Συγκεκριμένα, προκειμένου να αποφευχθεί η ρητορική μίσους σε μία συζήτηση, προτείνεται η «καλλιέργεια» ενός υγιούς περιβάλλοντος από μεριάς κάθε ατόμου. Το περιβάλλον αυτό, θα πρέπει να επιτρέπει σε όλα τα άτομα που το απαρτίζουν να εκφράζουν ελεύθερα τις σκέψεις και τις απόψεις τους, δίχως ωστόσο να προκαλούν μίσος.

Καθένας και καθεμιά δηλαδή, πρέπει να δίνει το περιθώριο και το θάρρος στους συνομιλητές του να μιλήσουν ανοιχτά, χωρίς να αντιμετωπίζεται η άποψή τους ως «ανόητη» ή λανθασμένη. Παρόλα αυτά, ακόμα και σε περίπτωση που οποιοδήποτε άτομο εκφράσει κάποια κακόβουλη άποψη, το πιο πρέπον είναι να μην την  απορρίψουμε, αλλά να του παρουσιάσουμε μία άλλη οπτική, πιο ειρηνική, με διαλλακτικότητα και ψυχραιμία. Αν και μπορεί να μη συμφωνήσει, ενδέχεται να κατανοήσει την ύπαρξη και αυτής της οπτικής, διαμορφώνοντας έτσι μία εποικοδομητική συζήτηση.

Άλλωστε, όπως ειπώθηκε και παραπάνω, τα πρώτα ερεθίσματα τα οποία ενσωματώνουν στον χαρακτήρα κάθε ατόμου το μίσος και την απόρριψη της διαφορετικότητας λαμβάνονται από το περιβάλλον στο οποίο μεγάλωσε. Όπως γίνεται αντιληπτό, η οικογένεια, το σχολείο και άλλοι βασικοί κοινωνικοί παράγοντες χρειάζεται να λειτουργούν εξαρχής προληπτικά, ώστε να περιορίζουν έως και να αποβάλλουν από το χαρακτήρα κάθε παιδιού απόψεις μίσους, ρατσισμού και μισαλλοδοξίας.

Σε κάθε περίπτωση, η βία και το μίσος οποιουδήποτε είδους δεν γίνεται να αποτελούν λύση για την αντιμετώπιση της βίας και του μίσους.

Πηγή εικόνας:

https://static.dw.com/image/17627547_303.jpg

Πηγή κειμένου:

Εγχειρίδιο «ΣΥΝΔΕΣΜΟΙ»: https://rm.coe.int/16806f9ac4