Portal

Αγγελική Πιτσόλη

Ο Επίκουρος Καθηγητής Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου της Μάλτας, κος Σταύρος Ασημακόπουλος έχει ερευνήσει  το λόγο μίσους και είναι ο κύριος επιμελητής του τόμου Online Hate Speech in the European Union: A Discourse-Analytic Perspective. Τον ρώτησα για το λόγο μίσους και την ευρύτερη γλωσσολογική διάσταση του θέματος.

 Πως αναλύει η επιστήμη της γλωσσολογίας την έκφραση «λόγος μίσους»; Να τολμήσω να ρωτήσω για τη σημασιολογία και την πραγματολογία των λέξεων;

Αν και η  έκφραση «λόγος μίσους» δεν αποτελεί γλωσσολογικό όρο, καθώς υπάγεται κυρίως στις κοινωνικές και τις νομικές επιστήμες, η  γλωσσολογία μπορεί να προσφέρει αρκετά χρήσιμες πληροφορίες για την οριοθέτησή του ως ερευνητικό αντικείμενο. Εξάλλου, όταν αναφερόμαστε στον λόγο μίσους, μιλάμε κυριολεκτικά για ένα φαινόμενο με πολύ σημαντικές ιδεολογικές ρίζες και προεκτάσεις, που είναι όμως κατά βάση γλωσσικό. Αυτή η παραδοχή ξεκινάει πράγματι από τους κλάδους της σημασιολογίας και της πραγματολογίας, οι οποίοι ασχολούνται με την εξέταση του γλωσσικού νοήματος και της γλωσσικής νοηματοδότησης αντίστοιχα. Από την πλευρά της σημασιολογίας, σίγουρα ένα συνηθισμένο χαρακτηριστικό του λόγου μίσους είναι η χρήση συγκεκριμένων προσβλητικών εκφράσεων που αναπαράγουν στάσεις διάκρισης. Η πραγματολογία με τη σειρά της μας προσφέρει ένα εκτενές θεωρητικό πλαίσιο με βάση το οποίο μπορούμε να εξετάσουμε την επικοινωνία του μίσους και της διάκρισης σε συγκεκριμένες περιστάσεις. Το σημαντικό στοιχείο εδώ είναι πως το μεγαλύτερο μέρος του φαινομένου που ονομάζουμε λόγο μίσους στοιχειοθετείται από μηνύματα και δηλώσεις που δεν παρακινούν σε μίσος διάκρισης ευθέως, αλλά υπόρρητα στοχοποιούν και κατ’επέκταση ετεροποιούν τις κοινωνικές ομάδες που η σχετική νομοθεσία προσπαθεί να προστατεύσει. Σε αυτή τη βάση, τα εργαλεία που μας προσφέρει η πραγματολογία για την ανάλυση της γλωσσικής ερμηνείας μπορούν σίγουρα να μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε όχι μόνο το περιεχόμενο δηλώσεων που εμπίπτουν στην κατηγορία αυτή, αλλά και τις διαστάσεις του γενικότερου φαινόμενου που αυτή σηματοδοτεί. Φυσικά, πηγαίνοντας ένα βήμα παραπέρα, ο κλάδος που έχει την πιο άμεση σχέση με το ζήτημα είναι αυτός της ανάλυσης λόγου, αλλά θεωρώ πως αυτός ανήκει περισσότερο στις κοινωνικές επιστήμες παρά στο παραδοσιακό φάσμα των πεδίων που εμπίπτουν στη γλωσσολογία, καθώς εκτείνεται και σε θέματα ιδεολογίας πέραν της γλώσσας.

Για να επιστρέψω σύντομα στην αρχική ερώτηση, που από όσο καταλαβαίνω έχει να κάνει με το κατά πόσο μπορούμε να πούμε κάτι από σημασιολογική ή πραγματολογική πλευρά για τον όρο «λόγο μίσους» αυτόν καθ’ αυτόν, νομίζω πως κατά μία έννοια ακόμα και αυτοί οι κλάδοι αυτοί μπορούν να μας αποκαλύψουν πως όταν χρησιμοποιείται σαν όρος, η συγκεκριμένη έκφραση χαρακτηρίζεται από μία σχετική απροσδιοριστία. Παρά την κυριολεκτική της σημασία ως λόγος που διακατέχεται από μίσος, την οποία και οι περισσότεροι από εμάς θεωρούμε δεδομένη όταν συζητάμε το εν λόγω φαινόμενο, η έκφραση αυτή έχει ιστορικά προκύψει από ένα πολύ συγκεκριμένο ζήτημα νομικού/θεσμοθετικού περιεχομένου. Το ζήτημα αυτό είχε - και εξακολουθεί να έχει - σαν στόχο την αντιμετώπιση της λεκτικής υποκίνησης σε μίσος διάκρισης ή/και βία κατά σαφώς προσδιορισμένων κοινωνικά ευάλωτων ομάδων. Εφόσον λοιπόν, κατά γενική ομολογία, οι περισσότεροι από εμάς θεωρούμε πως ο λόγος μίσους περιλαμβάνει ολόκληρο το φάσμα του κακοποιητικού και προσβλητικού λόγου ανεξαρτήτως παραλήπτη, χρησιμοποιούμε τον όρο για να αναφερθούμε σε ένα πλήθος λεκτικών συμπεριφορών, πολλές από τις οποίες δεν αφορούν τις κοινωνικά ευάλωτες ομάδες που χρήζουν πιο άμεσης προστασίας από αυτόν. Αυτό είναι βέβαια θεμιτό, καθώς προσφέρει έκθεση στο γενικότερο φαινόμενο και τις αρνητικές επιπτώσεις του, αλλά παράλληλα ελλοχεύει και ένας συνεχής κίνδυνος να αποπροσανατολιστούμε, άθελά μας, από τον αρχικό στόχο που εισήγαγε τον όρο στη δημόσια σφαίρα, κάτι που ομολογουμένως δύναται να επιφέρει πολύ σοβαρές κοινωνικές επιπτώσεις. Παράλληλα, με τη σύγχυση που επικρατεί, όταν πιστεύουμε πως οποιοδήποτε προσβλητικό σχόλιο, ακόμα και σε προσωπικό επίπεδο, μπορεί να χαρακτηριστεί ως λόγος μίσους, δημιουργείται ολοένα και μεγαλύτερη αντίδραση από μεγάλη μερίδα του πληθυσμού που νιώθει πως αστυνομεύεται η κατά τ’άλλα ελεύθερη γλωσσική του έκφραση. Νομίζω λοιπόν πως αν τα όρια του λόγου μίσους ήταν πιο ξεκάθαρα, η νομική κατοχύρωση των δικαιωμάτων που το φαινόμενο αυτό πλήττει κατά κύριο λόγο θα ήταν πολύ πιο ομαλή και διαφανής για τον απλό πολίτη.   

Ποια είναι η σχέση της γλώσσας με τη βιολογική και την ψυχολογική διάσταση του ανθρώπινου οργανισμού;

Η γλώσσα είναι άρρηκτα συνδεδεμένη και με τις δύο διαστάσεις. Καταρχάς αποτελεί ένα κατεξοχήν βιολογικό προϊόν, από τη στιγμή που, αν και γνωσιακής φύσης, ο λόγος χρειάζεται και μια σχετική ανατομική προσπάθεια για την εκφορά του. Μιλάω φυσικά για τη διαδικασία της άρθρωσης λόγου ή οπτικοκινητικά όταν πρόκειται για νοηματικές γλώσσες. Πέρα όμως από τον εμφανή βιολογικό της χαρακτήρα, η γλώσσα είναι ξεκάθαρα συνδεδεμένη και με την ανθρώπινη ψυχολογία καθώς μας επιτρέπει όχι μόνο να επικοινωνούμε, αλλά και να κατανοήσουμε συναισθήματα και συμπεριφορές που μας επηρεάζουν στην καθημερινότητά μας. Αν το καλοσκεφτείς, το μεγαλύτερο μέρος της συνειδητής σκέψης μας επιτελείται γλωσσικά, καθώς η έκφραση πολλών συναισθημάτων γίνεται λεκτικά, όπως για παράδειγμα μια ερωτική εξομολόγηση ή στον αντίποδα ένας τσακωμός. Αντίστοιχα, μία λεκτική προσβολή μπορεί να επηρεάσει άμεσα τη διάθεση και την ψυχολογία μας, κάτι που κατεξοχήν συμβαίνει και με το κακοποιητικό λόγο άλλωστε. Στο πλαίσιο του λόγου μίσους λοιπόν, μία γλωσσική νοηματοδότηση μπορεί εύκολα να επηρεάσει την κρίση και τη στάση μας σαν εξωτερικούς παρατηρητές, ή να μας  προκαλέσει φόβο σαν στόχους.

Εμπίπτει ο λόγος μίσους σε κλάδους της γλωσσολογίας, όπως η ψυχογλωσσολογία, η κοινωνιογλωσσολογία, η νευρογλωσσολογία; Πως επηρεάζεται ένας άνθρωπος από τις λέξεις; Πονάνε οι λέξεις;

Θα ξεκινήσω με το δεύτερο ερώτημα για το κατά πόσο επηρεάζεται ένας άνθρωπος από τις λέξεις. Συγκεκριμένα, η ερώτηση «Πονάνε οι λέξεις;» μου φέρνει στο νου τη γνωστή ρήση «η γλώσσα κόκκαλα δεν έχει και κόκκαλα τσακίζει!» η οποία καταφέρνει να αποδώσει πολύ εύστοχα την επιρροή που έχει η γλώσσα στην ανθρώπινη ψυχοσύνθεση. Εξού και ο όρος λεκτική βία άλλωστε, που μας αποκαλύπτει εξίσου εύστοχα την εξαιρετική δύναμη που μπορεί να έχει ο λόγος. Και ας μην ξεχνάμε φυσικά και την περίπτωση της υποβολής που και αυτή μπορεί εν δυνάμει να πραγματωθεί λεκτικά. 

Όσον αφορά το πρώτο ερώτημα τώρα, ο λόγος μίσους έχει μελετηθεί εκτενώς τόσο από γλωσσολόγους όσο και από φιλοσόφους της γλώσσας. Αρχετυπικά, και σε συνάρτηση με την ανάλυση λόγου που ήδη προανέφερα, ο λόγος μίσους εμπίπτει τυπικά στον κλάδο της κοινωνιογλωσσολογίας, και πιο συγκεκριμένα της κριτικής κοινωνιογλωσσολογίας, καθώς αποτελεί πάνω από όλα ένα κοινωνικό φαινόμενο. Σε θεωρητικό επίπεδο πάντως η πιο δημοφιλής προσέγγιση έρχεται και πάλι από τον τομέα της  πραγματολογίας. Σε αυτή την προσέγγιση, ο λόγος μίσους χαρακτηρίζεται σαν μία γλωσσική πράξη με συγκεκριμένη προσλεκτική δύναμη και απολεκτικά αποτελέσματα, όπου η προσλεκτική δύναμη είναι αυτή που φανερώνει τις προθέσεις του ομιλητή ή της ομιλήτριας ενώ τα απολεκτικά αποτελέσματα σχετίζονται με τις συνέπειες που ακολουθούν την πράξη. Υπό αυτό το πρίσμα, ο λόγος μίσους μπορεί να χαρακτηριστεί σαν μία γλωσσική πράξη με την προσλεκτική δύναμη της υποκίνησης σε στάση διάκρισης και το απολεκτικό αποτέλεσμα της φίμωσης των κοινωνικών ομάδων τις οποίες στοχοποιεί μέσα από τη δημιουργία ενός κλίματος εκφοβισμού. Επομένως, ο λόγος μίσους συνιστά μια πράξη καταπίεσης και υποταγής. Σε αυτή τη βάση, μπορούμε να τον εξετάσουμε και από άλλες οπτικές γωνίες όπως για παράδειγμα αυτή της ψυχογλωσσολογίας, η οποία θα μπορούσε να μας προσφέρει στοιχεία για την ενστικτώδη αντίδραση ενός θύματος ή ενός παρατηρητή στην παραγωγή λόγου μίσους.  

Ο πομπός, αυτός του εξαπολύει γραπτά ή προφορικά λόγου μίσους προς κάποιο άτομο μεμονωμένα, ή κάποια ομάδα ατόμων, επηρεάζεται από αυτή του την πράξη;

Αυτό είναι ένα ερώτημα για το οποίο δυστυχώς δεν έχω εμπεριστατωμένη άποψη. Θεωρώ πως  προφανώς θα επηρεάζεται από αυτή την πράξη, αλλά είμαι σίγουρος πως οποιαδήποτε αρνητική συνέπεια της στην ψυχοσύνθεσή του δεν μπορεί να συγκριθεί καν με τις επιπτώσεις που επιφέρει ο λόγος μίσους  στις κοινωνικές ομάδες που στοχοποιούνται.

Υπάρχει διαφορά μεταξύ της έκφρασης λόγος μίσους και της έκφρασης ρητορική του μίσους;

Η αλήθεια είναι πως οι δύο αυτές εκφράσεις είναι συνώνυμες στη συνείδηση του απλού πολίτη. Με βάση την απάντησή μου στην πρώτη ερώτηση όμως, νομίζω πως θα ήταν χρήσιμο να γίνει ένας ξεκάθαρος διαχωρισμός των εννοιών αυτών, καθώς έτσι θα μπορέσουμε να διαφυλάξουμε τη νομική χροιά αλλά και χρησιμότητα του ορού «λόγος μίσους». Κατά τη γνώμη μου η έννοια της ρητορικής μίσους περιλαμβάνει ένα πολύ μεγαλύτερο πεδίο από αυτό του λόγου μίσους, εφόσον δε συνδέεται με νομικά κατοχυρωμένες κοινωνικές ομάδες. Πιο συγκεκριμένα, θεωρώ πως περιλαμβάνει και τις διαδικασίες ζύμωσης των στάσεων διάκρισης που εν τέλει οδηγούν στο λόγο μίσους. Οπότε από μία κοινωνιολογική πλευρά, η μελέτη της ρητορικής μίσους μπορεί να μας δώσει επιπλέον εργαλεία για την καταπολέμησή του ίδιου του λόγου μίσους.

--------------

Ο Σταύρος Ασημακόπουλος είναι Επίκουρος Καθηγητής Γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο της Μάλτας εξειδικεύεται στον τομέα της Πραγματολογίας και στις Κριτικές Σπουδές Λόγου με τη χρήση ψηφιακών μεθόδων. Έχει ερευνήσει  τον λόγο μίσους ατομικά αλλά και στα πλαίσια του ερευνητικού προγράμματος C.O.N.T.A.C.T. (http://reportinghate.eu/) και είναι ο κύριος επιμελητής του τομου Online Hate Speech in the European Union: A Discourse-Analytic Perspective, που είναι διαθέσιμος σε ελεύθερη πρόσβαση  στον ακόλουθο σύνδεσμο: https://doi.org/10.1007/978-3-319-72604-5