Portal

Θόδωρος Θερμός

Τα τελευταία χρόνια, η πολιτική ορθότητα έχει αλλάξει σημαντικά τον δημόσιο λόγο, αφού πλέον από πολλούς θεωρούνται απαράδεκτες οι εκφράσεις που πιθανόν να προσβάλλουν, να αποκλείουν ή να περιθωριοποιούν ευάλωτα άτομα και κοινωνικές ομάδες. Ταυτόχρονα όμως, δεν παύουν να εμφανίζονται πολλά παραδείγματα ρητορικής μίσους, όχι μόνο από ανώνυμους λογαριασμούς στο διαδίκτυο, αλλά και από θεσμικούς παράγοντες, ακόμη και αρχηγούς κρατών.

Αρχικά, μια μειονοτική ομάδα ανθρώπων που μοιράζεται ένα κοινό χαρακτηριστικό, (όπως για παράδειγμα οι ομοφυλόφιλοι ή οι Ρομά) αντιμετωπίζεται ως «ο άλλος», με βάσει το χαρακτηριστικό που την κάνει να διαφέρει από την κυρίαρχη ομάδα. Κύριες λειτουργίες της ρητορικής μίσους είναι ο ετεροκαθορισμός του άλλου, η κατασκευή του δηλαδή με τους όρους και τα στερεότυπα που επιθυμεί να του προσδώσει ο λόγος της κυρίαρχης ομάδας, και εν τέλει η απανθρωποποίηση του άλλου, η αφαίρεση δηλαδή της ανθρώπινης ιδιότητάς του, ώστε να δικαιολογηθούν στη συνέχεια οι διακρίσεις ή και η βία εις βάρος του.

Η πολιτική ορθότητα κατ’ αρχάς έρχεται να αποκαταστήσει την αδικία, αλλά και να ορίσει έναν νέο, ορθό τρόπο να αναφερόμαστε σε πρόσωπα και καταστάσεις, χωρίς να προσβάλουμε. Η αποκατάσταση της αδικίας ασφαλώς έχει θετικό πρόσημο, ωστόσο παρατηρούνται δυσκολίες όσον αφορά τον ορισμό αυτού του νέου ορθού λόγου, με ποιο τρόπο θα παραχθεί, από ποιους, τι περιθώρια υπάρχουν να παρεκκλίνει κανείς από αυτόν. Τα ζητήματα αυτά δημιουργούν ένα δίπολο, όπου από τη μία πλευρά βρίσκεται η υπεράσπιση των δικαιωμάτων των μειονοτήτων και η πολιτική ορθότητα, και από την άλλη οι πολέμιοί της και υπερασπιστές των παραδοσιακών αξιών. Ειδικά οι τελευταίοι, αντιλαμβανόμενοι την αποδόμηση των αξιών τους σαν υπαρξιακή απειλή και την πολιτική ορθότητα ως λογοκρισία, αντιδρούν σε οτιδήποτε παραπέμπει σε αυτό που γενικώς ονομάζουν «νέα τάξη πραγμάτων» και συσπειρώνονται γύρω από το έθνος και τη θρησκεία, ως αντίβαρα της παγκοσμιοποίησης.

Οι μεταμοντέρνες κοινωνίες χαρακτηρίζονται από κατακερματισμό σε βαθμό που οριακά πλέον μπορούν να ονομάζονται κοινωνίες, αφού ο ατομισμός συνεχώς κερδίζει έδαφος ενώ τα συλλογικά υποκείμενα υποχωρούν. Η πολιτική εξουσία αποδεικνύεται αδύναμη να αντιπαρατεθεί στις οικονομικές ελίτ και απαξιώνεται από τους πολίτες, γεγονός που υποβαθμίζει την ποιότητα της δημοκρατίας. Στο κλίμα αβεβαιότητας που επικρατεί, οι πάντες νοιάζονται πρωτίστως για την προσωπική τους επιβίωση και εξασφάλιση, κάτι που αποδυναμώνει περαιτέρω την κοινωνική συνοχή.

Μέσω του διαδικτύου τα άτομα μπορούν να μετέχουν σε αποτοπικοποιημένες κοινότητες, για οποιοδήποτε θέμα τα ενδιαφέρει, είτε πρόκειται για πολιτική είτε για αθλητισμό και χόμπι. Όμως, με το να συγχρωτίζονται κυρίως με ανθρώπους με παρόμοια ενδιαφέροντα και απόψεις, στα λεγόμενα «echo chambers» ή «δωμάτια αντήχησης», μειώνεται η ώσμωση και σπανίζει ο διάλογος. Έτσι, σε πολλές περιπτώσεις, επικρατεί μια επικίνδυνη λογική, όπου η διαφωνία γίνεται αντιληπτή ως απειλή και ο ιδεολογικός αντίπαλος ως εχθρός. Στην πολεμική αυτή ατμόσφαιρα, απουσιάζει η πρόθεση για βαθύτερη κατανόηση του άλλου. Tο ζητούμενο είναι κυρίως η επιβολή. Οπότε η ρητορική που αναπτύσσεται συχνά καταλήγει να είναι ρητορική μίσους. Το φαινόμενο αυτό δυστυχώς το συναντάμε και στις δύο πλευρές του δίπολου που περιγράψαμε.

Σε αυτόν τον ιδιότυπο «πολιτισμικό πόλεμο» (culture war), ο μεγάλος κερδισμένος είναι οι οικονομικές ελίτ. Έχουν την ευχέρεια να επικεντρωθούν στις μεταξύ τους συνεργασίες ή ανταγωνισμούς, που θα βελτιώσουν τη θέση τους, χωρίς να ανησυχούν για τα ανίσχυρα άτομα των μεσαίων και κατώτερων στρωμάτων, καθώς τα προτάγματα που κυριαρχούν στο δημόσιο διάλογο απομακρύνονται από τις ταξικές διεκδικήσεις και την αντικειμενική ανισοκατανομή των πόρων.

Ο σεβασμός στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια επιβάλλει την αντίσταση απέναντι στην καταπίεση. Δεν σημαίνει δηλαδή ότι προκειμένου να υπάρξει γεφύρωση του δίπολου θα πρέπει να γίνουν παραχωρήσεις υπέρ του λόγου που ωθεί και διατηρεί κοινωνικές ομάδες στο περιθώριο. Το ζητούμενο είναι η υπέρβαση του δίπολου, ώστε οι πολίτες να ξαναβρούν νόημα και ελπίδα στον διάλογο, να επιδιώξουν να συμμετάσχουν και πάλι στην πολιτική ζωή, και με συμπεριληπτικούς όρους να επιτύχουν έναν ικανοποιητικό βαθμό συναίνεσης, η οποία στη συνέχεια θα εκφραστεί και πολιτικά. Επειδή κάτι τέτοιο είναι πιθανό να αργήσει να συμβεί, μέχρι τότε καλό είναι να θυμόμαστε ότι είναι εφικτοί και άλλοι τρόποι ύπαρξης, χωρίς κοινωνικό κανιβαλισμό και εκμετάλλευση, με αλληλεγγύη, συγχώρεση και ενσυναίσθηση.