Portal

Δημήτριος Δούσης

Διάφοροι ορισμοί έχουν αποδοθεί κατά καιρούς αναφορικά με τη ρητορική μίσους, ενώ κάθε φορέας την ορίζει με βάση το εκάστοτε πρόβλημα που αντιμετωπίζει. Οι πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης για παράδειγμα προτείνουν έναν δικό τους ορισμό για τον λόγο μίσους, πάνω στον οποίο έχουν την δυνατότητα να δημιουργήσουν κανόνες και περιορισμούς για την εύρυθμη λειτουργία τους. Το ίδιο κάνουν και οι κυβερνήσεις, ο ΟΗΕ, η Ευρωπαϊκή Ένωση και άλλοι αμέτρητοι θεσμοί προκειμένου να οριοθετήσουν τα πλαίσια λειτουργίας τους. Όλοι, όμως, παρά τις διαφορές τους, συγκλίνουν στο γεγονός ότι λόγος μίσους είναι αυτός που υποκινεί τη βία.

Στην κοινωνία μας τα κράτη κατέχουν το μονοπώλιο της βίας, ενώ κάθε άλλη μορφή της κρίνεται παράνομη και ανήθικη. Τότε, ποιοί είναι οι θύτες και τα θύματα αυτής της βίας που προκύπτει από την ρητορική μίσους; Παρόλο που πολλοί μπορεί να καπηλεύονται τον όρο (πολιτικοί, διάσημα πρόσωπα κ.α.), στην ουσία των πραγμάτων λόγο μίσους ασκεί μια πλειονοτική ομάδα ανθρώπων έναντι μιας μειονοτικής– ή αλλιώς, το κυρίαρχο αφήγημα που εδράζεται στα μυαλά των ανθρώπων μιας κοινωνίας το οποίο προσπαθεί να επιβληθεί και να κατακερματίσει τα επιμέρους, πιο ασθενή αφηγήματα. Αυτό δεν είναι μια σύγχρονη τακτική, κάθε άλλο. Μπορούμε να την παρατηρήσουμε από την αρχή της ανθρώπινης ιστορίας.

Ένα τρανταχτό παράδειγμα, δεδομένου ότι διανύουμε γιορτινές μέρες με βάση την ορθόδοξη πίστη, είναι οι διώξεις των χριστιανών (επιμέρους αφήγημα) από τους Ρωμαίους (κυρίαρχο αφήγημα), ενώ μόλις μερικούς αιώνες αργότερα παρατηρούμε την αντιστροφή των ρόλων, με τη χριστιανική πίστη να αποτελεί το κυρίαρχο αφήγημα και να υιοθετεί τον ρόλο του θύτη κατά των αιρέσεων στην εικονομαχία. Επομένως, βλέπουμε ότι η ρητορική μίσους αποτελεί ένα επικίνδυνο εργαλείο στα χέρια του ισχυρότερου.

Αυτό που καθιστά τη ρητορική μίσους τόσο επίμονη και βαθιά ριζωμένη στην κοινωνική πραγματικότητα είναι η ικανότητά της να ντύνεται με κοινωνικά αποδεκτά ενδύματα. Λειτουργεί όχι μόνο με κραυγές και ύβρεις, αλλά και με ειρωνεία, με μισόλογα, με χιούμορ ή υπονοούμενα που αναπαράγουν στερεότυπα. Και πολλές φορές, ο ίδιος ο δέκτης της δεν αντιλαμβάνεται την τοξικότητά της, ιδίως όταν αυτή παρουσιάζεται ως κοινή λογική ή λαϊκή σοφία. Έτσι, διαχέεται στην καθημερινότητα, στους χώρους εργασίας, στα σχολεία και στα μέσα ενημέρωσης, διαμορφώνοντας συνειδήσεις και (από)προσανατολίζοντας το βλέμμα της κοινωνίας.

Η επικινδυνότητα της ρητορικής μίσους, όμως, δεν περιορίζεται στο παρελθόν. Αντιθέτως, σήμερα την βλέπουμε να αναβιώνει σε πολλές εκφάνσεις της πολιτικής και κοινωνικής ζωής. Από την ξενοφοβική ρητορεία έναντι προσφύγων και μεταναστών μέχρι την παθολογική στοχοποίηση των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων και τις θεωρίες συνωμοσίας περί πολιτισμικής “αλλοίωσης”, ο σύγχρονος δημόσιος λόγος έχει γίνει ξανά πεδίο μάχης για το ποια αφηγήματα θα κυριαρχήσουν.

Αυτό, βέβαια, δεν συμβαίνει εν κενώ. Η ρητορική μίσους τρέφεται από κοινωνικές ανασφάλειες, από κρίσεις οικονομικές, υγειονομικές, πολιτισμικές και από τον φόβο του αγνώστου. Σε τέτοιες περιόδους, το να εντοπιστεί ένας "ένοχος" γίνεται ψυχολογικά παρήγορο. Η ιστορία το έχει αποδείξει επανειλημμένα. Από τους Εβραίους του Μεσοπολέμου, μέχρι τους μουσουλμάνους μετανάστες στη σημερινή Ευρώπη. Είναι σημαντικό, επομένως, να αντιλαμβανόμαστε τη ρητορική μίσους όχι ως ένα απλό φαινόμενο έκρηξης συναισθημάτων, αλλά ως εργαλείο συγκρότησης κοινωνικής εξουσίας. Λειτουργεί ως μηχανισμός οριοθέτησης: ποιος ανήκει και ποιος οχι, ποιος έχει φωνή και ποιος σιωπά, ποιος είναι “δικός μας” και ποιος “άλλος”. Και όσο αυτή η λογική αναπαράγεται, τόσο εδραιώνονται οι κοινωνικοί αποκλεισμοί και διαιωνίζεται η ανισότητα.

Η απάντηση σε αυτή την κατάσταση δεν είναι ούτε απλή ούτε μονοδιάστατη. Χρειάζεται ένα σύνολο δράσεων, θεσμικών και κοινωνικών, που θα συνδυάζουν την πρόληψη, την παιδεία και τη λογοδοσία. Απαιτείται να επανεξετάσουμε τη χρήση του λόγου στην καθημερινότητά μας, στα ΜΜΕ, στην πολιτική, ακόμα και στις μεταξύ μας συνομιλίες. Να μάθουμε να αναγνωρίζουμε τις δομές πίσω από τις λέξεις και να μην αρκούμαστε στην επιφάνεια των πραγμάτων.

Η ρητορική μίσους δεν πρόκειται να εξαλειφθεί από μόνη της. Χρειάζεται κοινωνική εγρήγορση, ενεργή αντίδραση και μια βαθύτερη αλλαγή στην κουλτούρα του δημόσιου διαλόγου. Και κυρίως, χρειάζεται το θάρρος να αμφισβητήσουμε τα κυρίαρχα αφηγήματα όταν αυτά στηρίζονται στον αποκλεισμό του διαφορετικού. Μόνο έτσι μπορούμε να χτίσουμε μια κοινωνία που να μην ορίζει την ταυτότητά της μέσα από τον αποκλεισμό του άλλου, αλλά μέσα από την αναγνώριση της κοινής μας αλληλεγγύης και ανθρωπιάς.