Portal

Ρωμαλέα Παπανικολάου

Ποιοι είναι οι νέοι τρόποι επικοινωνίας της εφηβικής ηλικίας στην ψηφιακή εποχή; Τι κρύβεται πίσω από τις σιωπές, τα emoji και τα αστεία; Πώς μπορεί μια φαινομενικά χιουμοριστική φράση να ενισχύσει έμμεσα τον αποκλεισμό και την περιθωριοποίηση; Η σειρά Adolescence, που γνώρισε μεγάλη απήχηση στην διαδικτυακή πλατφόρμα του Netflix, επιχειρεί να αποτυπώσει τις λεπτές αποχρώσεις της ψηφιακής βίας, όπως εκδηλώνονται στον εφηβικό μικρόκοσμο – κι εν τέλει, στην κοινωνία συνολικά.

Το έργο φωτίζει την άτυπη «γλώσσα» που διαμορφώνεται από τους εφήβους στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης: φράσεις που δεν λέγονται ποτέ ξεκάθαρα, νοήματα που υπονοούνται μέσω emoji, και μια γενικευμένη χρήση ειρωνείας, όπου το τι εννοεί πραγματικά κάποιος είναι προνόμιο μόνο όσων «γνωρίζουν τον κώδικα». Μέσα από αυτό το πρίσμα, το Adolescence γίνεται ένα σύγχρονο κοινωνιολογικό σχόλιο, πολύ πέρα από την αισθητική ενός νεανικού δράματος.

Η ειρωνική ρητορική μίσους στη νέα ψηφιακή αφήγηση

Η σειρά δεν εστιάζει αποκλειστικά στην εφηβεία ως στάδιο ενηλικίωσης ή στη δυναμική των διαπροσωπικών σχέσεων. Αντιθέτως, αναδεικνύει έναν υπόγειο κώδικα επικοινωνίας, μέσα από τον οποίο η καθημερινή αλληλεπίδραση αποκτά συμβολικό φορτίο και μετατρέπεται σε μηχανισμό εξουσίας. Οι έφηβοι χαρακτήρες δεν χρησιμοποιούν τα emoji, τις αντιδράσεις ή τα σύντομα captions για να εκφράσουν ευθέως συναισθήματα· τα επιστρατεύουν για να διαμορφώσουν υπονοούμενα, να ασκήσουν ειρωνεία ή να εκφράσουν επιθετικότητα με συγκαλυμμένο τρόπο. Η επικοινωνία μετατρέπεται έτσι σε ένα παιχνίδι ανάγνωσης νοημάτων, προσβάσιμο μόνο σε όσους γνωρίζουν τους άτυπους κώδικες.

Οι χαρακτήρες της σειράς δεν εκφράζουν ευθέως το τι εννοούν· τα emoji τους επιτρέπουν να κρύβουν την πραγματική τους πρόθεση και να ενισχύουν μια ατμόσφαιρα κοινωνικού αποκλεισμού, χωρίς όμως να καταφεύγουν στη φωνή ή την άμεση βία. Αυτή η μορφή επικοινωνίας ενισχύει ένα αίσθημα της ανασφάλειας μέσα σε ομάδες, καθώς διατηρεί τις ρητορικές επιθέσεις υπό τον μανδύα του "παιχνιδιού" ή της "χάρης".

Σε αντίθεση με την παραδοσιακή ρητορική μίσους, η νέα μορφή που αποτυπώνεται στο Adolescence δεν είναι ρητή· είναι υπαινικτική. Και αυτό την καθιστά δυσκολότερη στον εντοπισμό. Μια απλή αλληλουχία emoji, για παράδειγμα, μπορεί να σημαίνει «δεν ανήκεις εδώ» – ειδικά αν έχει ήδη «κωδικοποιηθεί» μέσα στην ομάδα συνομηλίκων. Η χρήση του emoji καθιστά τη βία πιο αόρατη και ταυτόχρονα πιο απελευθερωτική για αυτόν που την ασκεί, ενώ για το θύμα καθίσταται σχεδόν αδύνατο να αντιδράσει, χωρίς να φανεί υπερβολικό ή παράλογο.

Η ειρωνεία, ως εργαλείο επικοινωνίας, έχει ενταχθεί στο καθημερινό λεξιλόγιο των νέων μέσα από τα ψηφιακά μέσα. Στη σειρά, αυτή η ρητορική μορφή χρησιμοποιείται για να απορρίψει, να ειρωνευτεί ή να εκθέσει κάποιον, χωρίς να χρειάζεται να αναφερθεί απευθείας στο θέμα. Η μεταφορά ενός νοήματος που συνδέεται με την αμφισβήτηση της ταυτότητας ή της ύπαρξης κάποιου, διατυπώνεται με τρόπο που δεν είναι προφανής για όλους. Ένα παράδειγμα είναι η διαρκής χρήση των "like" ή των αντιδράσεων (reactions) ως μέσο κοινωνικής χειραγώγησης, όπου η απήχηση κάποιου στα κοινωνικά δίκτυα και το κατά πόσο είναι «αρεστός» σε άλλους, είναι ίσως το πιο σημαντικό μέσο ένταξης στην κοινωνική ομάδα. Η ειρωνεία στη διαδικτυακή επικοινωνία δεν περιορίζεται στην απλή έκφραση ενός συναισθήματος· είναι το βασικό κριτήριο, που υποδηλώνει αν ανήκεις ή όχι σε έναν κύκλο. Με λίγα λόγια, καταλήγουμε σε ένα μοτίβο, όπου η ύπαρξη πολλών  "like" σηματοδοτεί την ένταξη, ενώ η απουσία τους, την διαφοροποίηση ή την απομόνωση.

Η ειρωνεία ως στρατηγική επικοινωνίας δεν είναι κάτι καινούριο, ωστόσο στην ψηφιακή εποχή ενδυναμώνεται και αποκτά νέες διαστάσεις. Όπως αναφέρεται στη διεθνή βιβλιογραφία, η "ειρωνική ρητορική μίσους" (ironic hate speech) είναι ένα φαινόμενο που αποκτά όλο και μεγαλύτερη διάδοση μέσα από τα ψηφιακά εργαλεία, καθώς η ευκολία διάδοσης των μηνυμάτων αυτών ξεπερνά τα όρια της παραδοσιακής κοινωνικής επικοινωνίας. Σήμερα, η ειρωνεία δεν εκφράζεται μέσω φωναχτών εκφράσεων μίσους, αλλά μέσω των λεπτών υπαινιγμών που περνούν απαρατήρητοι, ακόμη και από πολλούς ενήλικες.

Η περίπτωση του Adolescence δεν είναι απλώς τηλεοπτικό φαινόμενο – είναι κοινωνικό τεκμήριο. Η σειρά φανερώνει πώς η καθημερινή, «αστεία» επικοινωνία μπορεί να καταλήξει εργαλείο συμβολικής βίας. Σε μια εποχή, όπου η πολιτική και κοινωνική έκφραση συχνά μεταμφιέζεται πίσω από ειρωνεία ή meme κουλτούρα, η κατανόηση αυτών των μηχανισμών γίνεται κρίσιμη. Η μίμηση αυτών των κωδικοποιημένων επικοινωνιακών πρακτικών από την νεολαία μπορεί να είναι το πρώτο βήμα για την ενίσχυση της ψηφιακής βίας σε πραγματικό κόσμο.

Η μελέτη τέτοιων πολιτισμικών προϊόντων μπορεί να συμβάλει στην ανάπτυξη ενός ψηφιακού γραμματισμού δεύτερου επιπέδου: όχι μόνο πώς να χρησιμοποιούμε τα μέσα, αλλά πώς να ερμηνεύουμε τα σημάδια τους. Η ρητορική μίσους σήμερα δεν φωνάζει – ψιθυρίζει. Και είναι χρέος της ερευνητικής κοινότητας, της εκπαίδευσης και των ίδιων των χρηστών να μάθουν να ακούν.

Photo by ROMAN ODINTSOV: https://www.pexels.com/photo/yellow-smiley-emoji-painted-eggs-6898853/