Portal

Ιωάννα Ραφαηλάκου

Internet meme (ελλ. Διαδικτυακό μιμίδιο): Διάδοση ενός αρχείου ή κάποιου υπερσυνδέσμου από ένα άτομο σε άλλα, με τη χρήση των μέσων του Διαδικτύου (ιστολόγια, χώροι κοινωνικής δικτύωσης, υπηρεσίες άμεσης αποστολής μηνυμάτων, κ.ά.). Το περιεχόμενό του συνήθως είναι χιουμοριστικό.   

Στην εποχή των social media, μια εικόνα ισοδυναμεί με περισσότερες από χίλιες λέξεις- ειδικά όταν είναι ένα meme. Η απλή μορφή και η ταχεία διάδοσή τους έχουν αναδείξει τα memes σε μία νέα μορφή δημοσίου διαλόγου: Σχολιάζουν, σατιρίζουν, εκφράζουν απόψεις με τρόπο άμεσο, οικείο και, πάνω από όλα, viral. Ωστόσο, πίσω από το χιούμορ δεν κρύβεται πάντα η αθωότητα.

Τα σημερινά memes έχουν διττή φύση, διαιρούνται σε εκείνα που εκφράζουν ιδεολογία και χιούμορ (ή και τα δυο;). Αυτή είναι και η παγίδα τους. Λεξιλογικά, «μιμίδιο» σημαίνει «μονάδα πολιτισμικής πληροφορίας», λειτουργεί ως εργαλείο πολιτισμικής παραγωγής τροφοδοτούμενο από την λαϊκή κουλτούρα και κατευθυνόμενο από «εμάς» για «εμάς». Από την άλλη, η χιουμοριστική διάσταση του μιμιδίου εξυπηρετεί στη γρήγορη και εύκολη εξάπλωσή τους, ενώ είναι περισσότερο αισθητή στον χώρο του διαδικτύου, με χιλιάδες inside jokes να ενώνουν τους χρήστες του. Συμπεραίνουμε πως τα memes είναι ουσιαστικά ένα πολυμέσο, ένας χώρος συνάντησης του γεγονότος και του αστείου, της πραγματικότητας και της μυθοπλασίας. Πάνω σε αυτή τη βάση, δεν είναι λίγες οι φορές που συγκλίνουν στα κοινωνικά στερεότυπα, χρησιμοποιούν ευάλωτες ομάδες ως αντικείμενο σάτιρας και κανονικοποιούν μια ρητορική μίσους που υπό άλλες συνθήκες θα ήταν προσβλητική και κατακριτέα. Η ειρωνεία και η διακωμώδηση λειτουργούν ως ασπίδα του εκάστοτε δημιουργού, αλλά και ως φίλτρα που κάνουν το μήνυμα λιγότερο εμφανές- άρα και πιο ύπουλο.

Πότε όμως τα memes ξεπερνούν τα όρια της πλάκας; Ας ρωτήσουμε το Πανεπιστήμιο Harvard, που το 2017 ακύρωσε την εισαγωγή τουλάχιστον 10 φοιτητών του εξαιτίας της αναπαραγωγής προσβλητικού περιεχομένου στο διαδίκτυο. Πιο συγκεκριμένα, οι νέοι σπουδαστές του ιδρύματος δημιούργησαν μια ομάδα για όσους ήθελαν να μοιράζονται υλικό για «ενήλικες», με μοναδική προϋπόθεση για να συμμετάσχουν την δημιουργία και κοινοποίηση προκλητικών memes. Αυτά αφορούσαν στο Ολοκαύτωμα, την κακοποίηση παιδιών, την σεξουαλική επίθεση. Το παράδειγμα αυτό είναι έκδηλη απόδειξη των ακροτήτων στις οποίες μπορεί να φτάσει ένα «αστείο». Τα μηνύματα όμως δεν είναι πάντα τόσο ξεκάθαρα, ειδικά στα memes που χρησιμοποιούν το χιούμορ για να αποενοχοποιήσουν σημαινόμενα, σύμβολα που βασίζονται σε στερεότυπα και ρατσιστικά, σεξιστικά, ξενοφοβικά στοιχεία.

Είναι σημαντικό να λαμβάνουμε υπόψη πως, ιδιαίτερα στο διαδίκτυο, παραγωγοί αλλά και καταναλωτές των memes είναι οι ίδιοι οι χρήστες του, ενώ με την διάδοσή τους γίνονται οι πιο άμεσοι εκφραστές της κοινωνίας, η αντανάκλαση των αντιλήψεων και των προκαταλήψεών της. Σε έναν σημαντικό βαθμό συναντούμε προκλητικά και αμφιλεγόμενα αστεία, ωστόσο ακόμη και σε αυτά υπάρχει αντίλογος που χρησιμοποιεί το χιούμορ ως εργαλείο αντίστασης και ανατροπής παρά ως κακεντρεχές όπλο. Ακτιβιστικές ομάδες που προασπίζονται τα δικαιώματα των μειονοτήτων εμφανίζονται όλο και περισσότερο στο διαδίκτυο με χιουμοριστικό περιεχόμενο που καταρρίπτει την ρητορική μίσους. Πρόκειται για τα λεγόμενα «wholesome memes» (ηθικά μιμίδια) που προάγουν το υγιές και άκακο χιούμορ, ενώ προσδίδουν μια διαφορετική αισθητική στον κυβερνοχώρο. Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν επίσης τα φεμινιστικά memes και τα queer memes, με τα δεύτερα μάλιστα να αποτελούν σημαντικό κομμάτι της σύγχρονης λαϊκής κουλτούρας - από επινοημένες φράσεις έως εμβληματικές στιγμές που γίνονται σημείο αναφοράς στον ψηφιακό κόσμο.

Διανύοντας την εποχή της πληροφορίας, δεν μπορούμε να αρνηθούμε ότι οι προσλαμβάνουσες είναι υπεράριθμες και εύκολα προκαλούν σύγχυση στο ανθρώπινο μυαλό που καλείται να τις διαχειριστεί. Ο χειρισμός των νέων πληροφοριών συχνά εκφράζεται με μίσος και απέχθεια, αποτέλεσμα μιας αμυντικής στάσης του υποσυνείδητου απέναντι σε καθετί ξένο. Το διαδίκτυο έχει διευκολύνει την διοχέτευση του μίσους αυτού που, όπως προαναφέρθηκε, έχει φωλιάσει στην καθημερινότητά μας και έχει γίνει κανονικότητα με το προσωπείο του χιούμορ. Τα memes, όσο ανάλαφρα κι αν εμφανίζονται, δεν είναι απλώς ψηφιακά αστεία αλλά φορείς πολιτισμικών νοημάτων και λειτουργούν ως όπλα- άλλοτε υπέρ της ενσυναίσθησης και άλλοτε υπέρ της προκατάληψης. Μπορούν να χτίσουν κοινότητες αλλά και να γκρεμίσουν ανθρώπους. Έτσι, η ανάγκη για ψηφιακό αλφαβητισμό (digital literacy) είναι πιο επιτακτική από ποτέ. Η ικανότητα χρηστής κατανάλωσης ψηφιακού περιεχομένου είναι απαραίτητη, ενώ η κριτική στάση στον ψηφιακό χώρο είναι εξίσου σημαντική γιατί πρέπει να μάθουμε όχι μόνο να καταναλώνουμε memes, αλλά να τα καταλαβαίνουμε, να τα αξιολογούμε και να τα εξετάζουμε μέσα στο κοινωνικό τους πλαίσιο. Γιατί, γελάμε, αλλά με τι κόστος;